[1] Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Ерөнхий ассамблейн 1948 оны 12 дугаар сарын 10-ны өдрийн 217 А (III) тогтоолоор гишүүн улсууд “дэлхийн бүх улс түмэн, бүх улс гүрэн хэрэгжүүлэхийг эрмэлзвэл зохих нийтлэг зорилт болгон дэвшүүлж”, баталснаар, түүний бүх заалтыг дагаж мөрдөхийг уриалсан билээ. Энэхүү тунхаглалыг Францын нийслэл Парис хотноо 48 улс дэмжсэн, 0 эсрэг болон 8 түдгэлзсэн саналтайгаар батласан байна. Тус тунхаглал 30 зүйлээс бүрдэх бөгөөд хүн бүрийн эдлэх иргэний, улс төрийн, эдийн засгийн, нийгмийн, соёлын зэрэг олон талт эрхийг багтаасан. Улмаар тунхаглалын үзэл санаа дэлхийн улс орнуудын Үндсэн хууль болон бусад хууль, олон улсын хурал цуглааны шийдвэрт тусгалаа олох байдлаар хүчтэй нөлөө үзүүлсээр иржээ.

[2] https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights

[3] Д.Сүнжид. ХБНГУ-ын хуулийг тайлбарлах субьект, арга зүй. 2015

[4] О.Мөнхсайхан. Үндсэн хууль ёс суртахууны тайлбар хийх нь. 2016

[5] Б.Чимид. Үндсэн хуулийн мэдлэг. УБ., 2008. 45 дэх тал.

[6] С.Нарангэрэл, Д.Баярсайхан, С.Жалан-Аажав, Ч.Нямсүрэн нар

[7] О.Мөнхсайхан. Үндсэн хуульд ёс суртахууны тайлбар хийх нь. 2016

[8] Эрх зүйт төр гэдэг нь эрх зүй, улс төрийн философийн суурь ойлголт бөгөөд хүн бүр хуульд захирагдаж, хариуцлага хүлээх зарчмыг чухалчилдаг. Энэ нь хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх, шударга ёсыг хангах, ялгаварлан гадуурхахгүйгээр хэрэгжүүлэх боломжийг бүрдүүлдэг. Олон нийтэд нийгмийн дүрмийг ойлгож, дагаж мөрдөх боломжийг олгодог. Мөн төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт нь төрийн нэг салбар дахь эрх мэдлийг төвлөрүүлэхээс сэргийлж, хяналт, тэнцвэрийг бий болгодог. Хууль ёсыг  дээдлэх нь хувь хүний ​​эрхийг хангах, нийгмийн хэв журмыг сахиулах, шударга, тогтвортой нийгмийг төлөвшүүлэхэд нэн чухал юм.

[9] Ч.Нямсүрэн. Эрх зүйн ерөнхий онол. УБ., 2010. 339 дэх тал.

[10] Ч.Нямсүрэн Эрх зүйн ерөнхий онол. УБ., 2021. 324 дэх тал.

[11] https://www.un.org/en/

[12] Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийтдээ 7559 тэмдгэлгээнээс бүрдсэн байдаг бөгөөд үүнээс үг 5977, тоо 323, цэг 471, таслал 625, тэмдэгт 163 байдаг талаар мөн манай улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй хуул тогтоомж дахь түгээмэл хэрэглэж буй нэр томьёог судлан үзэхэд “этгээд бүхий, бус” гэх нэр томьёо хамгийн их хэрэглэгдсэн байна гэсэн судалгааны дүн гарсан байна.[13] ХЗҮХ.Монгол Улсын Үндсэн хууль дахь Ерөнхийлөгчийн институтийн зарим нэр томьёо. УБ., 2019. 3 дахь тал.

[14] Монгол Улсын Үндсэн хууль. Төрийн мэдээлэл эмхтгэл. УБ., 1992. №01

[15] Ц.Сарантуяа. Үндсэн эрх ба хүний эрх. Өгүүлэл. УБ., 2017.

[16] Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Ерөнхий Ассамблейн 1966 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдрийн 2200 А (XXI) тогтоолоор баталж, 1976 оны 3 дугаар сарын 23-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон.

[17] Нэгдсэн Үндэстний байгууллагын Ерөнхий Ассамблейн 1966 оны 12 дугаар сарын 16-ны өдрийн 2200 А (XXI) тогтоолоор баталж, 1976 оны 1 дүгээр сарын 3-ны өдөр хүчин төгөлдөр болсон

[18] https://www.incose.org/

 [19] https://www.tuss.io/about “ТУС Солюшн” ХХК нь 2016 онд байгуулагдсан бөгөөд 2020 онд "ТУС Интернэйшнл" хуулийн этгээдийг Сингапур улсад байгуулан үйл ажиллагаа өргөжүүлсэн байна. Системийн инженерчлэлийн аргачлалд суурилан байгууллагын тогтолцоог системчлэн дижиталжуулах үйлчилгээ үзүүлдэг Монголын цор ганц байгууллага юм. Компанийн үйл ажиллагаа, шийдлүүдийг гаднын мэргэжилтгүүдэд таниулах, туршлага солилцох үүднээс 2019 онд Монгол улсаас анх удаа INCOSE /Системийн инженерчлэлийн олон улсын зөвлөл/-ийн гишүүн байгууллагаар элссэн.

[20] https://rightlivelihood.org/the-change-makers/find-a-laureate/manfred-max-neef/

Manfred Max-Neef (1932-2019) was a Chilean economist, professor, and environmentalist. He was known for his work in development economics, particularly in the area of human needs and well-being. Max-Neef developed the concept of "human scale development," which emphasizes the importance of meeting basic human needs within the ecological and cultural context of a community.

His approach challenged traditional economic models by prioritizing human needs over economic growth as the primary goal of development. Max-Neef identified fundamental human needs such as subsistence, protection, affection, understanding, participation, leisure, creation, identity, and freedom. He argued that development should focus on satisfying these needs in a way that respects environmental limits and local cultural values.

Max-Neef's work contributed to the broader discourse on sustainable development and alternative economic paradigms. His ideas have influenced discussions on social and ecological sustainability, emphasizing the importance of a holistic and human-centered approach to development.

[21] Монгол Улсын Үндсэн хуулийн II бүлэг, Хүний эрх, эрх чөлөөний ойлголт нь нийт 1059 үгнээс бүрдсэн бөгөөд үгийн давхардлыг эс тооцвол 406 үг байна. Үүнээс 150 нэр үг, 129 үйл үг, 44 тэмдэг нэр болон 83 нь бусад аймгийн үгс багтжээ. Харин ҮХ-ийн 16 дугаар зүйлд заасан 18 эрх нь угтаа 97 нэгж эрхийг агуулж, тухайн эрхийг эдлүүлэхтэй холбоотой нөхцлийг тайлбарласан 91 өгүүлбэрээс  бүрдсэн байна.

[22] Монгол Улсын Үндсэн хууль. Төрийн мэдээлэл эмхэтгэл. №1., 1992

[23] the house or flat that you live in, especially with your family

[24] гэр - гэр бүл - байшин

[25] Цусан төрлийн болон хууль ёсны холбоо бүхий хамтын амьдралын хэв маягтай нийгмийн нэгж

[26] the basic unit in society traditionally consists of two parents rearing their children

[27] 1. Монгол хэлний их тайлбар толь https://mongoltoli.mn/; 2. Цэвэлийн Монгол хэлний товч тайлбар толь https://tsevel.toli.query.mn/; 3. "Монсудар. Монгол хэлний тайлбар толь. УБ., 2018;

4.Merriam Webster https://www.merriam-webster.com/;5.Cambridge enlish dictionary https://dictionary.cambridge.org/; 6.Collins dictionary https://www.collinsdictionary.com/; 7.https://www.dictionary.com/; 8.https://www.britannica.com/; 9.https://www.vocabulary.com; 10.Н.Лүндэндорж. МУ-ын үндсэн хууль, шинжлэх ухааны тайлбар. УБ., 2023. 11.https://www.etymonline.com/;12.https://www.wordsense.eu/;13.https://www.macmillandictionary.com/;14.https://www.ldoceonline.com/; 15.https://www.yourdictionary.com; 16. ТУС Солюшн ХХК; 17. Иргэний хууль. Төрийн мэдээлэл эмхтгэл. УБ., 2002. №07; 18. Х.Сэлэнгэ. Ромын эрх зүй. УБ., 2002; 19. С.Нарангэрэл. Эрх зүйн эх толь бичиг. УБ., 2011; 20. Д.Баярсайхан. Эрх зүйн онол. УБ., 2010; 21. Б.Батбаяр нар. Эрх зүйн үндэс. УБ., 2015; 22. Ж.Амарсанаа. Хүний эрх олон улсын нэр томъёоны гарын авлага. УБ., 2002

[28] “Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж үзвэл уул эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэх, өөрийн болон гэр бүлийн гишүүд, эцэг эх, үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах, нотлох баримтыг шалгуулах, шударга шүүхээр шүүлгэх, хэргээ шүүх ажиллагаанд биеэр оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхийг шаардах, мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно. Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно”

[29] “Хүний эрхийн нэр томьёонд тодорхойлолт боловсруулах нь" судалгааны багийн 68 дахь хэлэлцүүлгээр ойлголт нэгдсэн.2023.11.30.

[30] Хүний эрхийн нэр томьёонд тодорхойлолт боловсруулах нь" судалгааны ажлын боловсруулсан тодорхойлолтод дараах холбоосоор нэвтэрч санал өгөх боломжтой. https://mongolforum.mn/forum/public?c=5