Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын Сонгуулийн хорооны 2024 оны 9 дүгээр сарын 11, 16-ны өдрийн тогтоолоор сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуульд Ө.Б, Ш.Н, Д.Д нарыг нэр дэвшигчээр бүртгэжээ. Нэхэмжлэгч Архангай аймгийн “А” намын зүгээс сонгуульд нэр дэвшигч Д.Д нь “ЭБЦТС” ТӨХК-ийн Архангай аймаг дахь салбарын даргаар, Ш.Н нь “МШ” ТӨХК-ийн Архангай аймаг дахь салбарын захирлаар, Ө.Б нь “МХС” ТӨХК-ийн газрын даргаар тус тус ажилладаг бөгөөд Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын сонгуулийн тухай хууль (цаашид “АНСДИТХСтХ” гэх)-ийн 28 дугаар зүйлийн 28.4-т заасан хуулийн хугацаанаас өмнө ажлаасаа чөлөөлөгдөөгүй байхад Сонгуулийн хорооноос нэр дэвшигчээр бүртгэсэн нь хууль бус гэж маргажээ.

Хариуцагч Сонгуулийн хорооноос АНСДИТХСтХ-ийн 28 дугаар зүйлийн 28.4.3-т заасан албан тушаал эрхлээгүй гэж хариу өгсөн тул нэхэмжлэгчийн зүгээс тэгш шударга өрсөлдөх болон эрх зүйн ижил гараанаас өрсөлдөх боломжоор хангаагүй Сонгуулийн хорооны нэр дэвшигчээр бүртгэсэн тогтоолыг хүчингүй болгуулах нэхэмжлэлийн шаардлага гаргажээ.

Хариуцагч “АХ” ХХК нь Говь-Алтай аймгийн Цээл сумын нутагт Таян нуурын төмрийн хүдрийн уурхайг ашиглах, олборлох, баяжуулах, тээвэрлэх үйл ажиллагааг явуулан, баяжуулах үйлдвэр барьж, баяжмалыг БНХАУ-руу Бургастайн боомтоор экспортолсон, ийнхүү олборлосон ашигт малтмалаа тээвэрлэж зөөвөрлөдөг. Нэхэмжлэгч нар нь “... “АХ” ХХК нь олборлосон баяжмалаа экспортлохдоо хатуу хучилттай зам барих үүргээ биелүүлээгүйгээс байгаль орчин бохирдон, нутгийн иргэдийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол зөрчигдсөн. Байгаль орчинд учирсан хохирол болох ургамлан нөмрөг, газрын хөрс, газрын нөөц, агаарын чанарт учруулсан хохирол, техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийх зардал болон ажлын зардал зэргийг хамруулан нийт 10,803,232,289 төгрөгийг хариуцагчаас гаргуулахаар шаардлага гаргасан бөгөөд хариуцагч нь нэхэмжлэлийн шаардлагыг эс зөвшөөрч маргажээ. 

Шүүгдэгч нь 2024 оны 05 дугаар сарын 06-ны өдрийн 11 цагийн үед “Т” ХХК-ний тээврийн хэрэгслийг жолоодож ухрах үйлдэл хийхдээ явган зорчигч Ч-ыг мөргөж эрүүл мэндэд нь хүндэвтэр хохирол учруулсан гэмт хэрэгт холбогджээ.

“Ө У Г” ХХК нь “Т Б” ХК-тай 2016.06.30-ны өдөр 12/16-87 дугаартай зээлийн гэрээ байгуулж, зээлийн гэрээний үүргийн гүйцэтгэлд “А Э Д Э” ХХК-ийн өмчлөлийн үл хөдлөх эд хөрөнгө, “И” ХХК-ийн газар эзэмших эрхийг барьцаалж, 3 ширхэг экскаваторыг фидуцийн гэрээний дагуу шилжүүлсэн. Зээлдэгч зээлийн гэрээний үүргээ биелүүлээгүй тул “Т Б” ХХК шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрээр зээлийн гэрээний үүргийг 5,861,741,499 төгрөгөөр тогтоосон боловч 2021.12.27-ны өдрийн “Зээлийн төлбөрт тооцон барьцаа хөрөнгийн өмчлөх эрх шилжүүлэх гэрээ”-ээр барьцаа хөрөнгөөр хангах үүргийн дүнг 2,000,000,000 төгрөгөөр нэмж 7,861,741,499 төгрөг байхаар тохирсон байна. Энэ гэрээнд үндсэн үүргийн зээлдэгч, зээлдүүлэгч, барьцааны хөрөнгийн өмчлөгч нар тус тус оролцон гарын үсэг зурж, гэрээг бичгээр байгуулжээ. Нэхэмжлэгч нь барьцаагаар хангагдах үүрэг өмч шилжүүлснээр дууссан тул барьцаа хөрөнгийг чөлөөлөх ёстой гэж үзэн маргасан байна. 

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны 04 дүгээр сарын 30-ны өдрийн Дунд суудлын хуралдаанаас Газрын тосны тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.3 дахь хэсэгт “Нөөц ашигласны төлбөрийн 30 хувийг орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн санд, 70 хувийг улсын төсөвт тус тус төвлөрүүлнэ.”, Төсвийн тухай хуулийн 59 дүгээр зүйлийн 59.1.5 дахь заалтад “газрын тосны нөөц ашигласны төлбөрийн орлогын 30 хувь.” гэсэн нь Үндсэн хуулийн Зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсгийн “… Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно.”, Тавдугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийг тус тус зөрчсөн эсэх маргааныг Цэц хянан шийдвэрлэх үндэслэлгүй гэж үзэж, маргаан хянан шийдвэрлэх ажиллагааг хэрэгсэхгүй болгосон байна.

Шүүгдэгч О нь 2024 оны 04 дүгээр сарын 11-ний өдрийн 22 цагийн орчим Х аймгийн Ж сумын нутаг дэвсгэрт байх 4 замын уулзварт гарсан зам тээврийн ослын улмаас үүссэн маргааны явцад хохирогч Б-гийн эрүүл мэндэд хүзүүний зөөлөн эдийн няцрал бүхий хөнгөн хохирол санаатай учруулсан,
Шүүгдэгч Л нь мөн тус ослын улмаас тус нутаг дэвсгэрт Цагдаагийн хэлтсийн гадна хохирогч О (өмнөх үйлдлийн шүүгдэгч)-тэй маргалдахдаа гэдэс рүү нь өшиглөж умайн булчингийн чангарал, зулбахыг завдалт, зүүн бугалганд цус хуралт бүхий хөнгөн хохирол санаатай учруулсан гэмт хэрэгт тус тус холбогдсон.

Шүүгдэгч нь согтуурсан үедээ амь хохирогчтой маргалдан, өөрөөсөө холдуулах зорилгоор “түлхэх” үйлдэл хийх үед хохирогч сандлын түшлэг дээр унаж, түшлэгийн босоо төмөрт зоогдож нас барсан. Анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс шүүгдэгчийн хүнийг санаатай алах гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзсэн. Шүүгдэгчийн өмгөөлөгч хяналтын шатны шүүх хуралдаанд “Бусдыг санаатай алах гэм буруутай үйлдэл нь энэ хэрэгт цугларсан нотлох баримтаар хангалттай нотлогдоогүй, эргэлзээтэй” тул “хүний амь насыг болгоомжгүйгээр хохироох” буюу шүүгдэгчийн эрх зүйн байдлыг дээрдүүлсэн өөрчлөлтийг оруулж өгнө үү гэсэн хүсэлт гаргажээ.

Гомдол гаргагч аж ахуйн нэгж нь электрон тамхи, түүний цэнэглэгч шингэнийг худалдан борлуулах үйл ажиллагаа эрхэлдэг ба өөрсдийн цахим хуудаст “ухаалаг электрон тамхины дэлгүүр”, “шинэ технологи” гэх байдлаар дэлгүүрийн үйл ажиллагааг тодорхойлж, “зах зээлд тэргүүлэгч электрон тамхи, цэнэглэгч шингэн, дагалдах хэрэгслийг бид танд санал болгож байна” хэмээн электрон тамхины зураг, шингэний хэмжээ, үнэ зэргийг бүтээгдэхүүний жагсаалтаас тусдаа хэсэгт цэс болгон нийтэлжээ.

Вена хотын захиргаанаас тус явдлыг олон нийтэд нээлттэй байдлаар электрон тамхи, цэнэглэгч шингэний талаар сурталчилж, тамхины сурталчилгааны хориг буюу Тамхидалт болон тамхины хяналтын тухай хууль 1995  (гер. Tabak- und Nichtraucherinnen- bzw. Nichtraucherschutzgesetz)-ийн 11 дүгээр зүйлийн 11.1, 11.2 дахь хэсэгт заасныг зөрчсөн гэж үзэж, нэхэмжлэгчид 1750 еврогийн торгууль оногдуулсан байна.

Дээрх шийдвэрийг гомдол гаргагч эс зөвшөөрч, захиргааны хэргийн шүүхэд хандахдаа: өөрийн цахим хуудаст бүтээгдэхүүнтэй холбоотой ямар нэгэн зар сурталчилгааны үйл ажиллагаа явуулаагүй, хэрэглэгчдэд “ирж авах” нөхцөлтэйгөөр өөрсдийн бүтээгдэхүүнийг танилцуулсан, мөн уг цахим дэлгүүр нь хуульд заасан хориглолтод үл хамаарах буюу тамхины төрөлжсөн худалдаа эрхэлдэг дэлгүүр болох ба цахим хуудаст зөвхөн бүртгэл үүсгэсэн хэрэглэгчдэд чиглэсэн мэдээлэл нийтэлсэн хэмээн маргажээ.

Баянгол дүүргийн Засаг даргын 2024 оны А/121 дүгээр захирамжаар “усны онцгой хамгаалалттай бүс, үерийн далангийн хамгаалалтын бүс, цахилгаан шугам, Сэлбэ, дунд голын байгалийн нөөц газартай давхацсан” гэсэн үндэслэлээр А-гийн газар эзэмших эрхийг хүчингүй болгосон. Иргэн А-гаас “2013 онд хуулийн дагуу газрыг шилжүүлж авсан, захиргаа газар олгохдоо хууль зөрчиж олгосон бол 5 жилийн дотор хүчингүй болгох эрхтэй, энэ хугацаа өнгөрсөн” гэж маргасан.

Шүүгдэгч Э нь Монгол Улсын өнчин эмийн  бүртгэлд бүртгэгдсэн Авастин (Bevacizumab) тариаг Энэтхэг Улсаас худалдан авч, гар тээшиндээ хадгалан Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв, Эрүүл мэндийн яамны зохих зөвшөөрөлгүйгээр 2017 оны 01 болон 04 дүгээр саруудад Монгол Улсын хилээр нэвтрүүлж импортолсон. Уг тариаг шүүгдэгч өөрийн 100%-ийн хувьцааг нь эзэмшдэг А ХХК-ийн нэрийн өмнөөс 2017 оны 09 болон 10 дугаар саруудад эмнэлгүүдэд худалдан түгээсэн гэмт хэрэгт холбогджээ.

Нэхэмжлэгч Б-ээс Онцгой байдлын ерөнхий газарт холбогдуулан “30 сарын үндсэн цалинтай тэнцэх хэмжээний мөнгөн урамшуулал олгохоос татгалзсан шийдвэр хууль бус болохыг тогтоож, мөнгөн урамшуулал олгохыг даалгуулах”-аар шүүхэд нэхэмжлэл гаргасан байна.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн 2025 оны 02 дугаар сарын 14-ний өдрийн Дунд суудлын хуралдаанаас Монгол Улсын шүүхийн тухай хуулийн 47 дугаар зүйлийн 47.6 дахь хэсэгт “... Шүүгчээр 30, түүнээс дээш жил ажилласан бөгөөд 55 насанд хүрсэн бол өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгоно.” гэж заасан нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн холбогдох заалтыг зөрчсөн гэж үзэж, түдгэлзүүлэхээр шийдвэрлэсэн байна.

Мэдээлэл гаргагчийн тайлбар: Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.1.2 дахь заалт, 73 дугаар зүйлийн 73.1 дэх хэсэг, 73.4 дэх хэсэгт заасан зохицуулалтууд нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 14 дэх заалт, Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасныг тус тус зөрчсөн болохыг тогтоож, хүчингүй болгуулахаар мэдээлэл гаргасан ба мөн хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.4 дэх хэсэгт “... 31.1.2 ...” гэж заасан нь Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 14 дэх заалт, Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн холбогдох заалтыг зөрчсөн эсэхийг хянуулахаар мэдээллийн шаардлагын хэмжээг ихэсгэжээ.

Монгол Улсын Их Хурлын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаанд гаргасан тайлбартаа Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хууль тогтоомж, түүний дотор шүүхийн шийдвэрийг албадан гүйцэтгэх талаарх зохицуулалт нь төлбөр авагчийн эрх ашигт нийцсэн байхаас гадна төлбөр төлөгчийн эрхийг мөн хамгаалах нь зүйтэй. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.1.2 дахь заалт, 73 дугаар зүйлийн 73.1, 73.4 дэх хэсгийн холбогдох зохицуулалт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлийн 14 дэх заалт, Арван есдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийг зөрчөөгүй гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсэн ба тус итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч Үндсэн хуулийн цэцийн их суудлын хуралдаанд гаргасан тайлбартаа “хэрэв Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.1.2 дахь заалтад заасан үндэслэлээр буцаасан гүйцэтгэх баримт бичгийг гүйцэтгүүлэхээр хэдэн ч удаа дахин ирүүлж болохоор зохицуулалтыг өөрчилбөл төлбөр авагчид хэт давуу байдлыг бий болгож, төлбөр төлөгчийн эрхийг зөрчихөд хүргэнэ. Иймээс Монгол Улсын Их Хурал Үндсэн хуулийн цэцийн 2018 оны 08 дугаар дүгнэлтийг хэлэлцээд хүлээн авах боломжгүй гэж үзсэн” гэжээ.

Монгол Улсын дээд шүүхээс Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбар: “Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай 2002 оны хуулийн 17 дугаар зүйлийн 17.5 дахь хэсэгт гүйцэтгэх баримт бичгийг буцаахдаа дахин гүйцэтгүүлэхээр ирүүлэхгүй гэж хуульчилсан байсныг 2007 оны 8 дугаар сарын 03-ны өдрийн хуулиар хүчингүй болгож, тус хуулийн 17.4 дэх хэсэгт “Гүйцэтгэх баримт бичгийг энэ хуулийн 17.1-т заасан үндэслэлээр төлбөр авагчид буцаасан бол түүнийг дахин гүйцэтгүүлэхээр шийдвэр гүйцэтгэх албанд ирүүлж болно” гэж өөрчилж, Үндсэн хуульд нийцүүлсэн байна. 2002 оны Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуульд ийнхүү залруулж зөвтгөж байсан атлаа 2017 оны шинэчилсэн найруулгын 31 дүгээр зүйлийн 31.4 дэх хэсэгт “Гүйцэтгэх баримт бичгийг энэ хуулийн 31.1.1, 31.1.2-т заасан үндэслэлээр төлбөр авагчид буцаасан тохиолдолд түүнийг дахин гүйцэтгүүлэхээр ирүүлэхгүй” гэж заасан нь төлбөр авагчийн зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх үндсэн эрхэд нийцээгүй агуулгатай болсон байна” гэжээ.

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газраас Үндсэн хуулийн цэцэд ирүүлсэн тайлбар: “Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлийн 31.4 дэх хэсэгт заасан ажиллагааны зорилго нь төлбөр төлөгчийн хөрөнгийг үнэгүйдүүлэх, тэдгээрийн эрх зүйн байдлыг дордуулахгүй байх, өөрт ашиг, орлого бий болгохуйц эд хөрөнгийг авах, эсхүл өндөр үнийн дүнтэй хөрөнгийг өөрийн бага төлбөрийн шаардлагад нийцүүлэн авах төлбөр авагчийн шаардлагыг хуулиар хязгаарлаж, шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагааны явцад талуудын тэгш эрхийн тэнцвэртэй байдлыг хангахад чиглэгдсэн” гэжээ.

Нэхэмжлэгч нь өөрийн 24 тооны үхрээ хавар хүртэл Хариуцагчаар маллуулахаар болж, хүлээлгэн өгсөн бөгөөд сарын хөлс хэд байх талаар асуухад Хариуцагч “тэр яах вэ болох байх” гэж хэлсэн тул хавар малаа авахдаа хөлс төлнө гэж ойлголцжээ. Цагаан сарын дараа Хариуцагч нь Нэхэмжлэгчид өвөл зудын байдалтай байснаас Хариуцагчийн 21 тооны үхэр үхсэн талаар мэдэгдсэн бөгөөд үлдсэн үхрийн буцаан хүлээлгэн өгсөн байна. 
Хариуцагчтай хамт нутаглаж байсан нэг этгээд Хариуцагч малчин нэлээд хэдэн тооны үхрийг өөр аймгийн нутагт аваачиж зарсан бөгөөд тэр дунд нь Нэхэмжлэгчийн үхэр байсан талаар хэлсэн тул уг асуудлыг эрүүгийн журмаар гомдол гарган хянуулсан. Үүний үр дүнд гэмт хэргийн шинжгүй гэх үндэслэлээр “хэрэг бүртгэлтийн хэрэг хаах тухай” тогтоол гарсан. 
Нэхэмжлэгч талаас "Хариуцагч нь миний 21 тооны үхэр үхсэн болохыг нотолж чадаагүй, тухай бүр нь хэлсэн бол би өвс явуулах байсан, үнэхээр үхсэн бол зургийг нь ч болов явуулж баталгаажуулах боломжтой байсан ч тэгээгүй тул ИХ-ийн 497.1, 510.1-т заасны дагуу 21 үхрийн үнийг гаргуулна" хэмээн, хариуцагчийн талаас "Манайд тавьсан тавиул үхрүүд их туранхай байсан. Цагаан сарын өмнө Нэхэмжлэгчийг үхрүүдээ ирж ав гэж хэлсэн боловч ирж аваагүй бөгөөд 3 сард цас ихээр орж, зуд дээд цэгтээ хүрсэн. Уг зуднаар манай мал болон тавиул мал ихээр үхсэн. Тэр жил их хэцүү өвөл, хавар болсныг түмэн мэднэ. Нэхэмжлэгчийн зүгээс нэг ч удаа өвс, тэжээл өгөөгүй." хэмээн маргасан байна. 

Нэхэмжлэгч “М” ХК нь “К” ХХК-тай 2012.08.22-ны өдөр 12/85 тоот “Цалингийн зээлийн эрсдэлийг даатгах хэлцэл” байгуулжээ. 2013.09.11-ний өдрийн №3019-2013/103 тоот цалингийн зээлийн гэрээний зээлдэгч нь “Э” ХК-д гагнуурчнаар ажиллаж байгаад 2014.05.27-ны өдөр ажлаас чөлөөлөгдөж үндсэн зээлийн үлдэгдэл болох 9,498,282 төгрөгийг гэрээнд заасан хугацаанд төлөлгүй удааснаар даатгалын тохиолдол үүссэн байна. СБДИХАШШ-ийн 2017.06.15-ны өдрийн 181/ШШ2017/01761 дүгээр шийдвэрээр хариуцагчийн зээлийн гэрээний үлдэгдэл 9,498,282 төгрөг, алданги 4,749,151 төгрөг, нийт 14,247,423 төгрөгийг “М” ХК нь “К” ХХК-д олгосон тул зээлдэгчээс уг төлбөрийг төлүүлэхээр шаардлага гаргасан бөгөөд хариуцагч эс зөвшөөрч маргажээ.