Бүтээлийн нэр
Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчид хариуцлага оногдуулах эрх зүйн тогтолцоо: Олон улсын туршлага ба Монгол Улс
Зохиогч
Баярбатын Мөнхцэцэг Батмандахын Өсөхбаяр
Тэмдэглэл
2025 оны Б.Чимидын эрдэм шинжилгээний шилдэг илтгэлийн уралдааны оюутны төрөлд тусгай байр эзэлсэн бүтээл
Хэлбэр
Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл
Салбар
Үндсэн хуулийн эрх зүй
Бүтээлийн товч
Өнөөдөр ардчилсан засаглалтай гэх тодотголтой аль ч улсад ямар нэгэн хэлбэрээр Үндсэн хуулийн шүүх нь төрийн үйл ажиллагаа Үндсэн хуульдаа нийцэж байгаа эсэхийг хянаж байна. Эдгээр шүүхүүд нь тухайн улсынхаа нийгмийн суурь харилцааг зохицуулж буй Үндсэн хуулийг тайлбарлаж шийдвэр гаргадаг учир Үндсэн хуулиа ард иргэддээ ойлгомжтой болгохын зэрэгцээ хүний эрхийн ойлголтыг хөгжүүлж байдаг. Энэ ч утгаараа шүүхүүд нь нийгэмдээ маш өндөр нэр хүндтэй байдаг. Энэхүү байдал нь эргээд шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж, Үндсэн хуулийг дээдлэн шүтэх ёс ард иргэдэд төлөвших байдал болно. Тухайлбал, ХБНГУ-ын Холбооны шүүх, АНУ-ын Улсын Дээд шүүх, Япон Улсын Дээд шүүх, ӨАБНУ-ын шүүхүүд зэрэг дэлхийн дахин дахь шүүхүүд бүгд чухал асуудлууд дээр шийдвэрүүдийг гаргасаар ирсэн. Жишээ болгон дурдвал АНУ-ын Улсын Дээд шүүх "Мирандагийн эсрэг Аризона мужийн хэрэг" хэмээн алдаршсан хэргийг шийдвэрлэхдээ, сэжигтнийг баривчлах үед цагдаагийн албан хаагч “Мирандагийн эрх”-ийн талаар заавал сануулга өгөхийг Үндсэн хуультай нийцнэ гэж үзсэн юм. Энэ шийдвэр нь АНУ-ын иргэд төдийгүй дэлхий даяар танигдсан билээ. Эдгээр “сонгомол” шүүхийн шийдвэрүүд нь зөвхөн хуульч, судлаачдын дунд судалгаа, шинжилгээний өндөр ач холбогдолтой төдийгүй ард иргэдийн өдөр тутмын амьдралд шууд нөлөө үзүүлдэг. Энэ нь Үндсэн хуулийг дээдлэн шүтэх ёс дэлгэрч байгаагийн нэг жишээ гэж үзэж болно. Ийнхүү нийгмийн суурь харилцааны чухал шийдвэрийг гаргаж буй шүүхийн гишүүн нь хууль зүйн өндөр боловсролтой, хувь хүнийхээ хувьд хараат бус, шударгаар асуудалд хандах хүмүүсийг сонгодог.
Хэрэв Үндсэн хуулийн манаач нь өөрөө ёс зүйгүй үйлдэл эсвэл хууль зөрчсөн үйлдэл гаргавал, түүнд хэн, ямар хариуцлага оногдуулах вэ гэдэг асуудал урган гарна. Ер нь, ийм нөхцөлд хариуцлага тооцох нь зүйтэй эсэх асуудал тавигдана. Энэхүү илтгэлийн хүрээнд Цэцийн гишүүдэд хариуцлага оногдуулах хууль зүйн орчныг боловронгуй болгох хэрэгцээ шаардлага байгаа эсэх, дэлхийн бусад улс орон уг асуудлыг хэрхэн зохицуулж буйг судлан, өөрсдийн саналыг дэвшүүлэхийг зорьсон болно оо.
Түлхүүр үг
Үндсэн хууль, Үндсэн хуулийг дээдлэн шүтэх ёс, Үндсэн хуулийн цэц, ёс зүйн зөрчил
Бичигдсэн огноо
2025-01-10
Хуудсын тоо
11
Хэл
Монгол
Байршуулсан огноо
2025-02-12
Товч мэдээлэл үзсэн
39
Бүрэн эхээр нь үзсэн
2
Эшлэлийн тоо
32
Санал болгож буй эшлэлийн загвар
Б.Мөнхцэцэг Батмандахын Өсөхбаяр “Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчид хариуцлага оногдуулах эрх зүйн тогтолцоо: Олон улсын туршлага ба Монгол Улс” (2025), ... дахь/дэх тал. Legaldata-аас унших боломжтой: https://legaldata.mn/b/2322
Цуглуулганд нэмэх
Бүтээлийг цуглуулгандaa нэмэхийн тулд нэвтэрсэн байх шаардлагатай.
Бүртгэлтэй бол нэвтрэх | Бүртгэлгүй бол бүртгүүлэх
Эшлэлүүд

3 Б.Чимид, Үндсэнхуулийн мэдлэг(УБ, 2008), 33.

4 Б.Чимид, Үндсэнхуулийг дээдлэн шүтэх ёс(УБ, 2006), 127-128.

5 Н.Лүндэндорж, Монгол Улсын Үндсэн хууль шинжлэх ухааны тайлбар(УБ, ADMIN PRINT, 2022), 48.

6 Б.Чимид, Үндсэнхуулийн мэдлэг(УБ, 2008), 400.

7 Илтгэлийн хүрээнд Үндсэн хуулийн шүүхийг “шүүх” гэж товчлов.

8 МУИС-ийн Үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээлэн, ХБНГУ-ын Холбооны Үндсэн хуулийн шүүхийн сонгомол шийдвэрийн эмхэтгэл, num.edu.mn, 2024 оны 12 сарын 22-нд үзсэн, https://cli.num.edu.mn/content/ХБНГУ-ын%20Холбооны%20Үндсэн%20хуулийн%20шүүхийн%20шийдвэрийн%20орчуулга.pdf.

9 American Bar Association, Landmark United States Supreme Court Cases, americanbar.org, accessed on December 22nd, 2024, https://www.americanbar.org/groups/public_education/programs/constitution_day/landmark-cases/.

10 Noboru Yanase, Constitutional Cases of the Supreme Court of Japan: What the Court Stated and How We Can Obtain Each Text, nihon-u.ac.jp, accessed on December 22nd, 2024, https://www.publication.law.nihon-u.ac.jp/pdf/comparative/comparative_38/each/07.pdf.

11 Constitutional Court of South Africa, Landmark Cases, concourt.org.za, accessed on December 22nd, 2024, https://www.concourt.org.za/index.php/23-history-of-the-court/landmark-cases/90-landmark-cases.

12 Supreme Court Observer, Number of Times Impeachment Proceedings were initiated against a SC or HC Judge, scobserver.in, accessed on December 22nd, 2024, https://www.scobserver.in/journal/number-of-times-impeachment-proceedings-were-initiated-against-a-supreme-court-or-high-court-judge/.

13 “Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн ...-ын асуудлаар шаардлага хүргүүлэв”, polit.mn, 2024 оны 12 сарын 22 нд үзсэн,  https://www.polit.mn/a/79282.

14 О.Мөнхсайхан, “Цэцийн гишүүнд хариуцлага хүлээлгэх асуудалд хийсэн дүн шинжилгээ”, legaldata.mn, 2024 оны 12 сарын 22-нд үзсэн, https://legaldata.mn/buteel/pdf?id=725.

15 “Цэцийн гишүүнд хариуцлага тооцдог байх хэрэгтэй”, vip76.mn, 2024 оны 12 сарын 23-нд үзсэн, https://vip76.mn/content/94811. 

16 О.Мөнхсайхан, “Цэцийн гишүүнд хариуцлага хүлээлгэх асуудалд хийсэн дүн шинжилгээ”, legaldata.mn, 2024 оны 12 сарын 22-нд үзсэн, https://legaldata.mn/buteel/pdf?id=725.

17 Constitution of The Republic of Korea, Article 65, elaw.klri.re.kr, accessed on December 21st, 2024, https://elaw.klri.re.kr/eng_service/lawView.do?hseq=1&lang=.

18 Constitution of The Republic of Korea,Article 112, section 3, https://elaw.klri.re.kr, accessed on December 21st, 2024; https://elaw.klri.re.kr/eng_service/lawView.do?hseq=1&lang=, Constitutional Court act, Article8, klri.re.kr, accessed on December 21st, 2024, https://elaw.klri.re.kr/eng_service/lawView.do?hseq=47509&lang.

19 Constitution of The Republic of Turkey, Article 148, anayasa.gov.tr, accessed on December 21st, 2024, https://www.anayasa.gov.tr/media/7258/anayasa_eng.pdf.

20 Турк Улсын Үндсэн хуулийн шүүхийн тухай хуульд 15 шүүгчтэй бүрэлдэхүүнийг “Planery”гэж нэрлэсэн байх бөгөөд нарийвчлан зохицуулсан хэм хэмжээ байхгүй учир зөрчил гаргасан шүүгчээс бусад шүүгч уг шийдвэрийг гаргана гэж ойлгогдож байна.

21 Code on the establishment and the rules of procedure of the Constitutional court, Article 16, Article 17, Article 19, anayasa.gov.tr, accessed on December 21st, 2024, https://www.anayasa.gov.tr/en/legislation/law-on-constitutional-court/.

22 Хуулийн хэм хэмжээнд “censure” гэсэн байх бөгөөд уг үгийн утга нь Oxford Dictionary толь бичиг дахь утга нь албан ёсоор хэн нэгэн, эсвэл ямар нэгэн зүйлд хүчтэй шүүмжлэл илэрхийлэх гэж байна. Иймд монгол хэлний утгад “зэмлэх” гэсэн үгээр дүйцүүлэв.

23 Хэм хэмжээний ерөнхий агуулгыггаргахыг зорьсон бөгөөд үндсэн эх сурвалжаас харахыг хүсвэл 10 дахь эшлэлийн холбоосоос харж болно.

24 Code on the establishment and the rules of procedure of the Constitutional court, Article 16, section 1, anayasa.gov.tr, accessed on December 21st, 2024,https://www.anayasa.gov.tr/en/legislation/law-on-constitutional-court/.

25 Индонез Улсын хууль тогтоомжийг цахим орчноос олж танилцах боломжгүй байсан тул тус улсын Үндсэн хуулийн шүүхийн албан ёсны цахим хуудас, бусад эрдэм шинжилгээний өгүүллээс холбогдох мэдээллийг оруулав.

26 Enny Nurbaningsih, Maintaining Public Trust to TheConstitutional Court, https://wccj5.mkri.id, accessed on December 23rd, 2024, https://wccj5.mkri.id/public/upload/papers/SC%20-%20Session%204%20-%20Enny%20Nurbaningsih.pdf.

27 Мөн тэнд; дахин сануулахад хууль тогтоомжийг цахим орчноос танилцах боломжгүй байсан учир уг дүрмийн нарийвчилсан зохицуулалттай танилцах боломжгүй байна.

28 Indonesia’s Constitutional Court finally forms permanent ethics council, asianews.network, accessed on December 23rd, 2024, https://asianews.network/indonesias-constitutional-court-finally-forms-permanent-ethics-council/; Constitutional Court of the Republic of Indonesia, Organizational Structure, mkri.id, accessed on December 23rd, 2024, https://en.mkri.id/profile/organization.

29 Constitutional Court Ethics Council Member Inaugurated, mkri.id, accessed on December 23rd, 2024, https://en.mkri.id/news/details/2023-10-24/Constitutional_Court_Ethics_Council_Members_Inaugurated.

30 Committed dishonorable acts (англ.)

31 Англи хэл дээрх орчуулга нь dismissal ... without honor гэж орчуулсан байх ба монгол хэлийн утгаар шууд орчуулбал хүндэтгэлгүйгээр чөлөөлөх болно. “Хүндэтгэлгүйгээр чөлөөлөгдсөн” бол өөрямар нэгэн эрх зүйн үр дагавар байдаг эсэхийг судлахгүйгээр эгүүлэн татахаар илтгэлдээ тусгав.

32 Saldi Isra, Pan Mohamad Faiz, The Indonesian Constitutional Court: An Overview, https://brill.com, accessed on December 23rd, 2024, https://brill.com/edcollchap-oa/book/9789004691698/BP000003.xml#:~:text=The%20Indonesian%20Constitutional%20Court%20has,line%20with%20the%20country%27s%20Constitution.

33 Г.Совд, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуулиудын тайлбар, (УБ: АДМОНД ПРИНТ ХХК, 2019 он), 36.

34 Eaglenews, Цэцийн даргыг огцруулах асуудлыг маргааш хэлэлцэнэ, Eagle.mn, 2025 оны 01 сарын 11-нд үзсэн, https://eagle.mn/r/4480; Ikon, ҮХЦ-ийн дарга ...-г чөлөөллөө,Ikon.mn,2025 оны 01 сарын 11-нд үзсэн, https://ikon.mn/n/oab; iToim, Х.Тэмүүжин: Цэцийн дарга гишүүдээ хууль зөрчүүлсэн, Itoim.mn, 2025 оны 01 сарын 11-нд үзсэн, https://itoim.mn/article/тэмүүжин-цэцийн-дарга-гишүүдээ-хууль/3485.