[1] М.Батзориг. Тунгалаг шүүх ба иргэдийн оролцоо, хандлага түүний төлөвшил.  Монголын төр, эрх зүй сэтгүүл. 2011 он №3, 41 дэх тал.

[2] Г.Буян. Иргэдийн оролцоо бол шүүхийн шударга ёсны шалгуур. https://news.mn/r/672454/ сүүлд 2025.01.24-ний өдөр хандсан.

[3] https://pressinst.org.mn/ Хэвлэлийн хүрээлэн

[4] Д.Зүмбэрэллхам. Шүүхийн шинэтгэл ба олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэл. “Хууль дээдлэх ёсыг бэхжүүлэх ба олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх нь” Олон Улсын бага хурлын эмхэтгэл. (УБ.,  2023), 39 дэх тал.

[5] Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал. 10 дугаар зүйл. Нээлттэй, шударгаар шүүлгэх эрх. Хүн бүр тулгасан аливаа эрүүгийн ял болон эрх үүргээ тодорхойлуулахдаа хараат бус, тал хардаггүй шүүхээр бүрэн адил тэгш үндсэн дээр нээлттэй, шударгаар шүүлгэх эрхтэй.

[6] Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пакт: 14 дүгээр зүйл. 1.Шүүх ба тусгай шүүхийн өмнө бүх хүн тэгш эрхтэй. Хүн бүр өөрт тулгасан эрүүгийн хэргийг хянан хэлэлцүүлэх буюу иргэний нэхэмжлэлийн хүрээнд эрх, үүргээ  тодорхойлуулахдаа хуулийн дагуу байгуулагдсан эрх бүхий, хараат бус, тал үл харах шүүхээр  нээлттэй, шударгаар шүүлгэх эрхтэй.

19 дүгээр зүйл. 1.Хүн бүр үзэл бодлоо ямар ч хорио саадгүй баримтлах эрхтэй. 2.Хүн бүр санаа бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхтэй; энэ эрхэнд төрөл бүрийн мэдээлэл болон үзэл санааг улсын  хил хязгаарыг үл харгалзан амаар, бичгээр эсхүл хэвлэлийн буюу уран сайхны аргаар эсхүл өөрийн сонгосон бусад аргаар эрж хайх, хүлээн авах, түгээх эрх чөлөө багтана.

[7] Тухайлбал, Хүүхдийн эрхийн конвенц (1989), Эмэгтэйчүүдийг алагчлах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенц   (1979), НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны 19 дүгээр чуулганаас гаргасан 2007 оны 32 дугаар ерөнхий тайлбар гэх мэт.

[8] Олон улсын шүүхийн дүрэм https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=1216

[9] Олон улсын эрүүгийн шүүхийн Ромын дүрэм https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=1217

[10] Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.11 дэх хэсэг.

[11] Монгол Улсын шүүхийн тухай 12 дугаар зүйлийн 12.1 дэх хэсэг.

[12] Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 2024 оны 12 дугаар сарын 05-ны өдрийн 276 дугаар тогтоол. “Нээлттэй шүүх хуралдааны бичлэгийг шүүхийн цахим хуудаст байршуулах” журам. https://www.judcouncil.mn/site/decision_full/287 эндээс танилцах боломжтой.

[13] Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 2022 оны 02 дугаар сарын 24-ний өдрийн 39 дугаар тогтоол. “Шүүхийн шийдвэрийг цахим хуудаст байршуулах журам” http://103.11.195.37/san/admin/upload_pdf/b427542950347d0bec9ff3235bb8ad74.pdf эндээс танилцах боломжтой.

[14] Шүүх хуралдаанд оролцогчийг зайнаас буюу цахимаар оролцуулах ажлыг зохион байгуулах журам https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=16468402228391

[15] Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 2021-2023 оны үйл ажиллагааны тайлан. https://www.judcouncil.mn/site/news_full/13313 дэлгэрэнгүй эндээс үзнэ үү.

[16] Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн 2022 оны 02 дугаар сарын 24-ний өдрийн 39 дүгээр тогтоолоор Шүүхийн шийдвэрийг цахим хуудаст байршуулах журам.

[17] ШУА-ийн ФСЭХ, НҮБ-ийн хөгжлийн хөтөлбөр, “МЗХ 9 хүний эрх, Ардчилсан засаглалыг бэхжүүлэхэд” дэмжлэг үзүүлэх төсөл. “Ардчилсан засаглалын төлөв байдалд гарсан өөрчлөлт 2009-2010” (УБ., 2010)

[18] Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэн. Шүүх эрх мэдэл ба олон нийтийн санаа бодол. (УБ., 2015), 19.

[19] Улс төрийн боловсролын академи. Зүүн азийн барометр 2003, Азийн барометр 2006, Азийн барометр 2010 судалгаа.

[20] Нээлттэй Нийгэм Форум “Монгол Улсын шүүхийн шинэтгэлийн өнөөгийн байдалд хийсэн судалгааны тайлан” (2009), https://legaldata.mn/b/798

[21] http://www.transparency.org/cpi2014/results

[22] Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэн. Шүүхийн үйл ажиллагаа, шүүхийн шинэтгэлийн явцын үнэлгээ судалгааны тайлан. (УБ.,2014)

[23] 2024 Index of Economic Freedom. https://www.heritage.org/index/pages/report сүүлд 2025.01.22-ны өдөр хандсан.

[24] Монгол Улсын шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлогын төсөлд хийсэн нөлөөллийн урьдчилсан үнэлгээ. (УБ., 2023), 74 дэх тал. Дэлгэрүүлэн https://t.ly/OO1fe эндээс үзнэ үү.

[25] 2021 онд Шүүгчдийн холбооноос санхүүжүүлэн “Шүүх болон шүүгчдэд хандах иргэдийн хандлагын судалгаа”-г хөндлөнгийн судалгааны байгууллагаар хийлгүүлж, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд үр дүнг танилцуулсан ба тус судалгаа нь “Шүүхэд итгэх иргэдийн итгэл” судалгааны арга зүйгээс ялгаатай боловч зарим талаар төстэй байсан тул шүүхийн үйлчилгээг олон нийтээр үнэлүүлсэн гэж үзсэн.

[26] МОНГОЛ УЛС: ШҮҮХИЙН ИНДЕКС 2021 танилцууллаа. https://legaldata.mn/news/169

Монгол Улсын Шүүхийн индекс 2023 оны байдлаар 1.28 оноогоор ахисан үзүүлэлттэй байна https://legaldata.mn/news/392

[27] Тайланг цахим хэлбэрээр www.judindex.forum.mn хаягаар танилцах боломжтой.

Монгол Улсын шүүхийн индекс нь тухайлан шүүхийн салбарт өрнөж буй шинэтгэлийн үр нөлөөг хараат бусаар үнэлж, аливаа ухралтаас сэргийлэх, хэрэгжилтийн шатанд эрчимжүүлэх шаардлагатай асуудлыг тодорхойлж байгаа бөгөөд олон улстай харьцуулах гэхээс илүү цаг хугацааны хувьд харьцуулж, хоёр жил тутамд хэмжих болно. Шүүхийн тухай хууль батлагдсан 2021 онд анхны индексийн судалгааг хийсэн нь тус хуулийн хэрэгжилтийн үр нөлөөг индексээр дамжуулан үнэлэх давхар зорилгыг агуулсан билээ.

Шүүхийн индекс нь (1) шүүхийн үйл ажиллагааны төлөв байдлыг олон талаас бодитойгоор үнэлэх; (2) шалгуур үзүүлэлтийн үнэлгээнд үндэслэн шүүхийн тулгамдсан асуудал, хүндрэл, бэрхшээлийг тодорхойлохыг эрмэлзэх; (3) төлөв байдал, тулгамдсан асуудлын үндсэн дээр шүүхийн хүрээнд цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, чиг хандлагыг тодорхойлоход чухал хэрэгсэл юм.

[28] Энэхүү буурсан шалтгааныг “Монгол Улсын Засгийн газар 2023-2024 оныг авлигатай тэмцэх жил болгон зарлаж, нийтийн дунд “5ш ажиллагаа” гэх нэртэй үйл ажиллагааг танилцуулж, хэрэгжүүлж эхэлсэн билээ. Үүний зэрэгцээ Засгийн газрын зүгээс шүүхийн шударга, хараат бус байдалд итгэл байхгүй байгаа талаараа удаа дараа олон нийт, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр, мэдэгдэж, шүүх авлигын гэмт хэрэгтэй хийх тэмцэлд саад тотгор болж байна гэж дайрах явдал ил цагаандаа гарсан болно. Шүүхийн зүгээс тэр бүрд тайлбар өгөх боломж байхгүйн зэрэгцээ Засгийн газрын хувьд хэвлэл мэдээллээр ийм төрлийн мэдэгдлийг өргөн хүрээнд түгээсэн зэрэг нь шүүхийн талаарх олон нийтийн санаа бодолд сөргөөр нөлөөлсөн байх талтай.” гэж судалгааны баг үзсэн байна.

[29] Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл дэд хэмжигдэхүүний Мэргэжилтнүүдийн санал асуулгад шүүгчдийн асуумжид хариулсан үнэлгээг хасаж тооцсон байна.

[30] Шууд дамжуулалтыг үзэхийн тулд Дээд шүүхийн албан ёсны www.supremecourt.mn цахим хаягийн баруун дээд буланд байрлах “Шүүх хурлын шууд дамжуулалт” хэсэгт дарж, ДАН системээр нэвтрэх хэсэг харагдана. ДАН системд бүртгэлтэй бол регистрийн дугаар, нууц үгээ оруулан нэвтрэх товчлуурыг дарснаар шүүх хурлыг цахимаар үзэх боломжтой. Хэрэв ДАН системд бүртгэлгүй бол банкны эрх, эсвэл тоон гарын үсгийн аль нэгийг сонгон, шаардлагатай мэдээллүүдийг оруулсны дараа нэвтрэх боломжтой байна. Тухайн шүүх хурал болсон өдрөөс хойш гурав хоногийн хугацаанд шүүх хуралдааны бичлэгийг тус сайтын “Архив” хэсгээс нөхөж үзэж болохоор зохицуулжээ. Харин 72 цаг өнгөрсний дараа нөхөж үзэхийн тулд тухайн хэргийн тогтоол албажиж гарснаас хойш “Архив” цэсээс шүүх хуралдааны бичлэгийг үзэх боломжтой.

[31] Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл. Хэвлэл мэдээллийн ёс зүй, салбарын өөрийн зохицуулалтын тухай гарын авлага.  (УБ., 2023), 13 дахь тал.

[32] Монгол Улс Хэвлэлийн эрх чөлөөний индексээр 21 байр ухарчээ https://eagle.mn/r/126285, https://gogo.mn/r/kx98y  сүүлд 2025.01.31-ний өдөр хандсан.

[33] Л.Галбаатар нар. Монгол Улс дахь хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний өнөөгийн байдал ба түүнийг олон улсын сайн жишигт нийцүүлэх нь. (судалгааны хураангуй тайлан). Иргэдийн оролцоо төсөл. (УБ., 2022), 76 дахь тал.

[34] Мөн тэнд.

[35] Нээлттэй нийгэм форум 20 жил. (УБ., 2024), 50 дахь тал.

[36] “Хууль дээдлэх ёсыг бэхжүүлэх ба олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх нь” Олон Улсын бага хурлын эмхэтгэл. (УБ.,  2023), 7 дахь тал.

[37] Ж.Батхуяг. Шүүхийн талаарх олон нийтийн санаа бодол, судалгаа. Монголын шүүгчдийн холбоо. (УБ., 2021)

[38] Монгол Улс: Шүүхийн индекс 2023 www.judindex.forum.mn хаягаар танилцах боломжтой.

[39] А.Отгонцэцэг. Шүүх олон нийттэй харилцах нь. “Хууль дээдлэх ёсыг бэхжүүлэх ба олон нийтийн шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэх нь” Олон Улсын бага хурлын эмхэтгэл. (УБ.,  2023), 110 дахь тал.

[40] Мөн тэнд. 111 дэх тал.

[41] Мөн тэнд.

[42] Сэтгүүлчид шүүхийн хөтөч гарын авлагатай боллоо. https://montsame.mn/mn/read/345847 сүүлд 2025.01.27-ны өдөр хандсан.

[43] “‘Шүүхийн Мэргэшсэн Сэтгүүлч-11’ Сургалт Амжилттай Боллоо,” June 11, 2024, https://www.judcouncil.mn/site/news_full/14240.

[44] “Шүүхийн Мэргэшсэн Сэтгүүлчид Ярьж Байна.,” accessed January 31, 2025, https://dundgovi-court.mn/old/cat03/11-shhiyn-mergeshsen-setglchid-yarzh-bayna.html. Болон https://news.mn/r/510551/

[45] З.Энхбаяр, Г.Оюунболд, М.Наранчимэг нар. Шүүхийн сэтгүүл зүйн хөтөч. Сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудад зориулсан гарын авлага. (УБ., 2024), 7 дахь тал.

[46] Мөн тэнд.

[47] Төрийн мэдээлэл эмхэтгэл: 1997 он, №03 дугаарт.

[48] Үндэсний статистикийн хороо.Үйл ажиллагаа явуулж байгаа хуулийн этгээдийн тоо өмнөх оны мөн үеэс 6.3 хувиар өслөө. https://downloads.1212.mn/ERHJL-FB_DX1Nmqv5_uG2fgP_gVeryiNoR--Z_4T.pdf сүүлд 2025.01.22-ны өдөр хандсан.

Хуулийн этгээдийн 181.7 мянга буюу 79.1 хувь нь компани, 30.6 мянга буюу 13.3 хувь нь төрийн бус байгууллага, 4.9 мянга буюу 2.1 хувь нь төсвийн байгууллага, 5.3 мянга буюу 2.3 хувь нь нөхөрлөл, 4.8 мянга буюу 2.1 хувь нь хоршоо байна.

[49] Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны мэдээлснээр Иргэний нийгмийн байгууллагууд нь олон улсын донор байгууллагуудаас 59.5%, хувь хүнээс хандиваар 27.9%, өөрийн үйл ажиллагааны орлогоос 12.6%-ийн санхүүжилт тус тус бүрдүүлсэн байна. Олон улсын иргэний нийгмийн байгууллагуудаас ялгаатай нь үндэсний болон орон нутгийн иргэний нийгмийн байгууллагуудад үндсэн санхүүжилт байхгүй бөгөөд ихэнхдээ олон улсын байгууллагын зарласан өрсөлдөөнт төсөл, хөтөлбөрийн санхүүжилтэд тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулдаг. Төслийн санхүүжилт нь тогтмол биш учир иргэний нийгмийн байгууллага үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулахын тулд зарим тохиолдолд үндсэн чиглэлээсээ огт өөр үйл ажиллагаа эрхэлдэг байна.

[50] Азийн хөгжлийн банк. Иргэний нийгмийн танилцуулга: Монгол Улс. https://www.adb.org/sites/default/files/publication/503101/civil-society-brief-mongolia-mn_0.pdf эндээс дэлгэрэнгүй танилцах боломжтой.

[51] Н.Туяа, М.Ариунаа, Р.Оюунбадам, С.Мойлтмаа “Шүүх хуралдааны ажиглалтын тайлан: /2010.04.05-2010.06.25/” Нээлттэй Нийгэм Форум. (УБ., 2011), 5 дахь тал. https://legaldata.mn/b/802

[52] М.Мөнхжаргал, Б.Төрболд нар. “Шүүхийн ажиглалтын гарын авлага” (УБ., 2018), https://legaldata.mn/b/451

[53] Мониторингийн тайлан: Монгол Улс дахь гэр бүлийн хүчирхийллийн хэргийн шүүх хуралдааны ажиглалт 2020. (УБ., 2021)

[54] “Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд манлайлагч залуусын оролцоо” сэдэвт хэлэлцүүлэгт 70 гаруй залуус хүрэлцэн ирж Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн ач холбогдол, өнөөгийн байдал, ҮХНӨ-д тусгагдсан шүүхийн хараат бус байдлын тухай заалтууд зэрэг мэдлэг олж авч, цаашид нэгдэн, юу хийж чадахаа ярилцлаа. https://www.facebook.com/photo/?fbid=2252184431574972&set=pcb.2250960321697383 сүүлд 2025.01.31-ний өдөр хандсан.

[55]  Шүүхийн захиргааны бие даасан байдал; Шүүхийн томилгооны хараат бус байдал; Шүүгчийн хараат бус байдлын баталгаа; Шүүхийн тойргийн тогтолцооны үр нөлөөний үнэлгээ гэх мэт байна.

[56] Нээлттэй нийгэм форумаас “Шүүхийн шийдвэрийн төсөл”-ийг сүүлийн 7 жилийн туршид хэрэгжүүлсэн байна.

[57] https://shuukh.forum.mn

[58] Өгөгдлийн нэгтгэл, боловсруулалтыг судлаач, хуульч П.Баярцэцэг гүйцэтгэж, Өгөгдлийн дүрслэлийг Тунгаахуй өгөгдлийн урлан ХХК гүйцэтгэжээ. https://shuukh.forum.mn/action эндээс дэлгэрэнгүй танилцах боломжтой.

[59] Монгол Улс хүний эрхэд суурилсан, хараат бус хууль зүйн тогтолцоонд шилжих хүчин чармайлтаа бататгах ёстой https://mongolia.un.org/en/252740-mongolia-must-consolidate-transformation-toward-independent-justice-system-human-rights-its