[1] Ч.Дэмчигдорж. Шинэ засгийн гол ёс. 1922. ҮНС, гар бичмэл, 1207/96,9/517.3, Ш663, 12 тал.

[2] R.King. Theories and typologies of migration: an overview and a primer. Willy Brandt Series of Working Papers in International Migration and Ethnic Relations. 3/12. Sweden. 2012. 24 тал.

[3] E.G.Ravenstein. The Laws of Migration. Journal of the Royal Statistical Society. XLVIII. Part 2. 1885.167-227 тал.

[4] Id.181 тал.

[5] Э.Ж.Равенштейн нь 1885 онд тавьсан энэхүү илтгэлээ дахин сайжруулж, нэмж баяжуулан 1889 онд Их Британы Статистикийн нийгэмлэгийн хуралд дээр хоёр дахь удаагаа тавьсан байдаг бөгөөд энэхүү 2 илтгэлд дурьдсан “шилжих хөдөлгөөний хуулиуд”-ыг нэгтгэн дурьдвал:

- ихэнх шилжих хөдөлгөөн богино зайд явагддаг бөгөөд алсын зайн шилжих хөдөлгөөн ихэнхдээ худалдаа, аж үйлдвэржилт хөгжсөн томоохон төвүүдийг чиглэдэг,

- ихэнх шилжих хөдөлгөөн хөдөөнөөс хотруу чиглэдэг бөгөөд томоохон хотууд жам ёсны өсөлтөөс илүүтэй шилжин ирэгсдийн дүнд томордог,

- шилжих хөдөлгөөн үе шаттайгаар явагддаг, бөгөөд худалдаа, аж үйлдвэржилт, тээвэр холбоо хөгжихийн хэрээх шилжих хөдөлгөөн нэмэгддэг,

- шилжих хөдөлгөөний урсгал нь сөрөг шилжих хөдөлгөөнийг бий болгож байдаг,

- орон нутагт амьдардаг иргэдтэй харьцуулахад хотод оршин суугч иргэд шилжих хөдөлгөөн харьцангуй бага хийдэг,

- өөрийн улс дотроо эрэгтэйчүүдтэй харьцуулбал эмэгтэйчүүд илүү хэмжээгээр шилжих хөдөлгөөн хийдэг бол улс дамнасан шилжих хөдөлгөөний хувьд эрчүүд илүү байдаг,

- эдийн засгийн хүчин зүйлс шилжих хөдөлгөөний голлох шалтгаан болдог.

[6] E.G.Ravenstein. The Laws of Migration. Journal of the Royal Statistical Society. Vol 52. No 2. 1889. 289 тал.

[7] Everett S.Lee. A Theory of Migration. Demography. Vol 3. No 1. 1966. 47 тал.

[8] International Migration Report 2015: Highlights. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. 2016. 5 тал.

[9] ILO Global estimates of migrant workers and migrant domestic workers: results and methodology. International Labour Office. Geneva: ILO. 2015. 11 тал.

* Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллагын 1949 оны 97 дугаар конвенцийн 11дүгээр зүйлд тодорхойлсноор “Хөдөлмөрийн шилжих хөдөлгөөн хийгч гэдэг нь ажил, хөдөлмөр эрхлэх үндсэн зорилгоор, өөрийн хөрөнгөөрөө нэг улсаас нөгөө улсыг зорин шилжих хөдөлгөөн хийж буй хүнийг хэлнэ.” Migration for Employment Convention (Revised), 1949 (No. 97) http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_INSTRUMENT_ID:312242. (Last visited 2017.10.02).

[10] Монгол Улсын Үндсэн хууль. http://www.legalinfo.mn/law/details/367  (Last visited 2017.10.02).

[11] Ц.Мөнх-Оргил. Гадаад шилжих хөдөлгөөний өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний асуудлаарх үндэсний дээд хэмжээний уулзалтын эмхтгэл. Улаанбаатар. 2005. 61 тал.

[12] Mongolian citizens residing abroad. 2010 Population and Housing censes of Mongolia. National Statistical Office.  Ulaanbaatar. 2011.22 тал.

[13] Засгийн газрын 2010 оны 250 дугаар тогтоолын хавсралт. “Зөгийн үүр” хөтөлбөр.  http://www.legalinfo.mn/law/details/5469 (Last visited 2017.10.02).

[14] Supra 12. 29, 38 тал.

[15] Засгийн газрын 2016 оны 1 дүгээр тогтоолын  хавсралт. “Дэлхийн монголчууд” хөтөлбөр.  

http://legalinfo.mn/annex/details/7039?lawid=11611 (Last visited 2017.10.02).

[16] E-9 төрлийн визний журам шинэчлэгдэх нь Монголчуудад хэрхэн нөлөөлөх вэ?

 http://www.ikon.mn/n/146m (Last visited 2017.10.02).

[17] Гадаадын иргэн, харьяатын газрын үйл ажиллагааны статистик эмхтгэл. Улаанбаатар. 2017. 29-33 тал.

[18] Үндэсний статистикийн газрын 2016 оны мэдээгээр Дорнод аймагт 34.333, Сүхбаатар аймагт 42.649, Хэнтий аймагт 47.947 хүн ам оршин сууж байна. http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=0&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=0&SOUMSingleSelect=_0_1_183_182_181_185_184_265_264_263_262_267_261_344_348_346_343_341_345_342_421_422_423_511&Year_select_all=0&YearSingleSelect=_2016&viewtype=table (Last visited 2017.10.02).

[19] Монгол Улсын Хүний хөгжлийн илтгэл 2016. Улаанбаатар. 2016. 8 тал.

[20] Харьяатын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөлд хийх  хавсарга судалгаа. Судалгааны тайлангийн эмхтгэл 1. Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн. Улаанбаатар. 2012. 588 тал.

[21] Монгол улсын Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яам, НҮБ-ын Хүн амын сан болон Монголын Хүн ам, Хөгжлийн нийгэмлэгийн хамтран 2005 онд хийсэн “Монгол иргэдийн гадаадад хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал, үр дагавар” судалгаа, Монгол Улсын Хүний Эрхийн Үндэсний Комисс, Нийгмийн Хамгаалал Хөдөлмөрийн Яам, Улсын Мэргэжлийн Хяналтын Газар, Монгол Улсаас Гадаад орнуудын жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд ажиллагсдын холбоо болон Филантропи хөгжлийн төлөө төвөөс хамтран 2007 онд хийсэн “Бүгд Найрамдах Солонгос Улсад Ажиллаж Буй Монгол Иргэдийн Зарим Эрхийн Хэрэгжилт судалгааны тайлан” зэрэг.

[22] Энэ нь ч бас тодорхой шалтгаатай. Нэг жишээ дурьдахад: хүн амын гадаад шилжих хөдөлгөөний анхан шатны мэдээллийн сан бий болгох үндсэн зорилго бүхий, ҮСГ-аас 2005 онд олон улсын жишигт нийцүүлэн шинэчлэн боловсруулсан, аялалын зорилго болон бусад шаардлагатай мэдээллийг агуулдаг бүртгэлийн маягт болох “Монгол Улсын хилээр орох, гарах хуудас”-ыг “хилийн боомтоор нэвтэрч буй зорчигчдын тоо эрс нэмэгдсэн” гэх үндэслэлээр Хил хамгаалах ерөнхий газрын шийдвэрээр 2012 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдрөөс эхлэн  Монгол Улсын иргэд бөглөхгүй гэж шийдвэрлэсэн /Хил хамгаалах ерөнхий газрын танилцуулга. http://zasag.mn/m/border-protection/policy үз. Last visited 2017.10.02/ нь өнгөц харахад иргэдийн хил нэвтрэх үйл ажиллагааг хугацааны хувьд түргэн шуурхай болгож буй мэт боловч нөгөө талаар тус улсын иргэдийн гадаад шилжих хөдөлгөөний талаарх анхдагч, бодит мэдээлэл цуглуулах, дүн шинжилгээ хийх ажиллагааг үндсэнд нь мухардалд ороход хүргэж байна. Харамсалтай нь энэ мэт жишээ ганц үүгээр тогтохгүй.

[23] Supra 8. 3 тал.

[24] Supra 13.

[25] Supra 7. 50 тал.

[26] Монгол иргэдийн гадаадад хөдөлмөр эрхлэлтийн байдал, үр дагаварын судалгааны тайлан. Улаанбаатар. 2005. 73 тал.

[27] П.Бямбацэрэн. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний бүртгэл, мэдээллийн өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний асуудлаарх үндэсний дээд хэмжээний уулзалтын эмхтгэл. Улаанбаатар. 2005. 35 тал.

[28] Supra 11. 64 тал.

[29] Монгол Улсын Их хурлын 1996 оны 22 дугаар тогтоолоор батлагдсан энэхүү бодлогын баримт бичгийг нь 2004 оны 21 дyгээр тогтоолоор хyчингyй болсонд тооцсон.         http://www.legalinfo.mn/annex/details/3175?lawid=6271 (Last visited 2017.10.02).

[30] Монгол Улсын төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлогыг батлах тухай. http://www.legalinfo.mn/law/details/6278?lawid=6278 (Last visited 2017.10.02).

[31] Монгол Улсын Их хурлын 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор батлагдсан энэхүү бодлогын баримт бичгийг  2016 оны 02 дугаар сарын 05-ны өдрийн 19 дүгээр тогтоолоор хүчингүй болсонд тооцсон. http://www.legalinfo.mn/annex/details/3175?lawid=6271 (Last visited 2017.10.02).

[32] Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал батлах тухай.  http://www.legalinfo.mn/law/details/6163 (Last visited 2017.10.02).

[33] Засгийн газрын 2010 оны 250 дугаар тогтоол. “Зөгийн үүр” хөтөлбөр батлах тухай. http://www.legalinfo.mn/law/details/5469 (Last visited 2017.10.02).

[34] Монгол Улсын Засгийн газрын 2006 оны 160 дугаар тогтоолоор батлагдсан Хууль тогтоомж, Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулах, үр дүн, биелэлтийг дүгнэх, мэдээлэх журам нь ЗГ-ын 2013-9-21-ний 322-р тогтоолоор хүчингүй болсонд тооцсон. http://legalinfo.mn/law/details/2596. (Last visited 2017.10.02).

[35] S.K.Soni. Perspectives on Mongolia-Central Asia Relations. Jadavpur Journal of International Relations. Calcutta. 1995. 178 тал.

[36] A.Shimunek. Brief field notes on Ulaanbaatar Kazakhs. Mongol Survey. Bloomington. Winter-Spring 2006. 23 тал.

[37] U.E.Bulag. Nationalism and Hybridity in Mongolia. Oxford University Press. London.1998. 5 тал.

[38] Ц.Элбэгдорж. Ардчилал бол боломж. Улаанбаатар. 2015. 90 тал.

[39] Түүхч О.Батсайханы тэмдэглэн хэлсэнчлэн, “ХХ зууны эхээр Ази тивд Монгол Улс сэргэн мандсаны шинэ түүх эхэлсэн үеэс хойш монгол үндэстэний нэгдлийн талаар Монгол Улсын төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан эрхэмүүдээс Монгол Улсын сүүлчийн эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба хутагт, БНМАУ-ын ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсан, МУ-ын ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гэсэн гурван хүн л зарлиг буулгаж, уриалга гаргасан нь түүхнээ үлджээ.” 2013 оны 1 дүгээр сарын 15-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимд зохион байгуулагдсан “Олуулаа болох” асуудлаарх нээлттэй хэлэлцүүлэгт дээрх тавьсан “Монгол үндэстэн нэгдэх боломжтой юу”  илтгэлээс.

[40] Монгол Улсын Иргэний харьяаллын тухай хуулийн төсөл. http://www.president.mn/content/12024 (Last visited 2017.10.02).

[41] Иргэний харьяаллын тухай хуулийн төслийн тухай. 2012.parliament.mn/files/download/148502. (Last visited 2017.10.02).

[42] Дэлхийн Монголчууд хөтөлбөр батлах тухай. http://www.legalinfo.mn/law/details/11611?lawid=11611 (Last visited 2017.10.02).

[43] Монгол Улсыг гадаадад сурталчлах хөтөлбөр батлах тухай.   http://www.legalinfo.mn/law/details/11573?lawid=11573 (Last visited 2017.10.02).

[44] Зөгийн үүр хөтөлбөр. 2.1. Хөтөлбөрийн зорилго.     
Хөтөлбөрийн зорилго нь хилийн чанадад сурч, ажиллаж, амьдарч байгаа өндөр боловсрол, нарийн мэргэжил эзэмшсэн Монгол Улсын иргэдийг эх орондоо эргэн ирж ажиллах болон хилийн чанадаас мэдлэг, туршлага, боломжоо улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн тэргүүлэх асуудалд чиглүүлэн ажиллах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, тэдгээрийн оновчтой санал, санаачилгыг дэмжих, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшилтэй хамтран зохион байгуулах замаар хилийн чанадад байгаа Монгол Улсын иргэдийг эх орныхоо хөгжил, бүтээн байгуулалтад татан оролцуулахад оршино. http://www.legalinfo.mn/annex/details/2729?lawid=5469 (Last visited 2017.10.02).

[45] Supra 37. 192 тал.

[46] International Migration Policies. Government Views and Priorities. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. 2013. 74 тал.

[47] A.Swift. Political Philosophy: A Beginner’s Guide for Students and Politicians. 3rd ed. Polity Press. 2013. 25 тал.

[48] Өөрийн сайн дураараа эсхүл бусдын эрх, хүчин дор эх нутгаа орхин, өөр өөр нутаг, оронд оршин суух болсон үндэстний болон шашны бүлэг. https://www.britannica.com/topic/diaspora (Last visited 2017.10.02)

[49] R.Cohen. Global Diasporas: an introduction. 2nd ed. Routledge. New York. 2008. 163 тал.

[50] ОХУ нь Хилийн чанадад байгаа эх орон нэгтнүүдийнхээ талаар баримтлах төрийн бодлогын тухай холбооны хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Эх орон нэгтэн гэж нэг улсад төрж, амьдарч байгаа болон амьдардаг байсан, түүх, уламжлал, зан заншил, соёлын болон хэлний нийтлэг шинжийг агуулж буй хүмүүс, тэдгээрийн үр удмыг хэлнэ” хэмээн тодорхойлж, “гадаад улсад урт хугацаагаар, байнгын оршин суудаг ОХУ-ын иргэд, ЗХУ болон ЗХУ-д багтаж байсан орны иргэд, харьяалалгүй иргэн, ЗХУ болон ОХУ-аас цагаачилж өөр улсын иргэн болсон хүмүүс болон тэдгээрийн үр удмыг хилийн чанадад буй эх орон нэгтнүүд гэнэ хэмээн нарийн тодорхойлон, тэдгээрийн эдлэх эрх, үүргийн онцлог, төрийн байгууллагуудын үүрэг, оролцоог гадаадын бусад иргэдээс ялгамжтай байдлаар зохицуулсан байна. http://www.kremlin.ru/acts/bank/13875 (Last visited 2017.10.02).

[51] Япон улс 1990 онд иргэний харьяалал, шилжих хөдөлгөөний талаар баримтлах бодлогоо шинэчлэн тодорхойлсонтой зэрэгцэн 日系人 (nikkeijin) буюу түүхэн нөхцөл, шалтгааны улмаас харьд одсон японы иргэд, тэдгээрийн үр удмыг  issei  /нэгдэх үеийн/,  nisei /хоёрдахь үеийн/,  sansei /гуравдах үеийн/ болон yonsei /дөрөвдэх үеийн/ никкэйжин хэмээн дөрвөн хэсэгт ангилан авч үзэж, тус улсад зорчих, оршин суух, хөдөлмөр эрхлэхтэй холбоотойгоор эдгээр хүмүүсийн эдлэх эрх, үүргийг “зөвшөөрөх”, “хориглох”, “хүлцэх” гэсэн зохицуулалтын аргын тусламжтайгаар гадаадын бусад иргэдээс ялгамжтай байдлаар зохицуулж байна. http://www.japaneselawtranslation.go.jp/law/detail/?id=173&vm=&re=&new=1 (Last visited 2017.10.02).

[52]  Израйль улс нь “жүүд хүн бүр эх орондоо эргэн ирэх эрхтэй” хэмээн албан ёсоор тунхагласан 1950 оны “Буцаж ирэх тухай хууль”-даа 1970 онд нэмэлт оруулах замаар “жүүд эхээс төрсөн эсхүл иудаизмын шашиныг хүлээн авсан хүн бүр, түүнчлэн жүүд, эхнэр, нөхөрийн жүүд бус гэр бүлийн хүн, жүүдийн жүүд бус хүүхэд, тэдгээрийн ач нарыг” израйлийн иргэн хэмээн хүлээн зөвшөөрч, тус улсад зорчих, оршин суух, хөдөлмөр эрхлэхэд ямар нэгэн саад тавихгүй гэдгээ хуульчилан баталгаажуулсан байна. http://www.nbn.org.il/aliyahpedia/government-services/government-benefits-new-immigrants-oleh-chadash/the-law-of-return/  (Last visited 2017.10.02).

[53] Жишээ нь:Монгол Улсын харьяатаас гарч гадаад улсын харьяатаас болсон хүн Монгол улсын хилийг нэвтрэх тохиолдолд визийн хураамжаас бүрэн чөлөөлж байгаа хийгээд H-1, H-2, GB-2 зэрэг ялгамжтай дэглэм бүхий оршин суух зөвшөөрөл олгож байна.

[54] F.Ortega. G.Peri. The effect of income and immigration policies on international migration. Migration studies. Vol1. 2013. 68 тал.

[55] Supra 37. 209 тал.

[56] Тодруулбал: Цагийн эрхээр, түүхийн нугачаан дунд дэлхийн энгээр тархан суурьшсан монгол туургатаны хэл, соёлын олон янз байдлын талаарх системтэй мэдлэгийг иргэдэд төлөвшүүлэхийн тулд бүх шатны боловсролын байгууллагаас явуулж буй сургалтын хөтөлбөрт /монгол хэл, бичиг болон түүхийн зэрэг/ тодорхой сэдвээр хичээл орох тухай тусгаж өгөх шаардлагатай байна.

[57] Монгол Улсын Хүндэт иргэн цолыг Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн 1974 оны 305 дугаар зарлигаар бий болгож байсан бөгөөд анх АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1974 оны 306 дугаар зарлигаар ЗСБНХУ-ын КН-ын ТХ-ны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Л.И.Брежневт уг цолыг хүртээжээ.

Өнөөгийн байдлаар Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 21 дүгээр зүйл болон Монгол Улсын Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн 20 дугаар зүйлийн 20.1.12-д заасан бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Аймаг, Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын тогтоолоор аймаг, нийслэлийн “Хүндэт иргэн” өргөмжлөлийг олгох журмыг зохицуулж байна.