[1] ILO Global estimates of migrant workers and migrant domestic workers: results and methodology. International Labour Office. Geneva: ILO. 2015. 11 дэх тал.

Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллагын 1949 оны 97 дугаар конвенцийн 11дүгээр зүйлд тодорхойлсноор “Хөдөлмөрийн шилжих хөдөлгөөн хийгч гэдэг нь ажил, хөдөлмөр эрхлэх үндсэн зорилгоор, өөрийн хөрөнгөөрөө нэг улсаас нөгөө улсыг зорин шилжих хөдөлгөөн хийж буй хүнийг хэлнэ.” Migration for Employment Convention (Revised), 1949 (No. 97)  http://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_INSTRUMENT_ID:312242. (Last visited 2017.11.08).

[2] International Migration Report 2015: Highlights. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. 2016. 5 дахь тал.

[3] Монгол Улсын Үндсэн хууль. http://www.legalinfo.mn/law/details/367  (Last visited 2017.10.02).

[4] Ц.Мөнх-Оргил. Гадаад шилжих хөдөлгөөний өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал, шийдвэрлэх арга зам. Хүн амын шилжих хөдөлгөөний асуудлаарх үндэсний дээд хэмжээний уулзалтын эмхтгэл. Улаанбаатар. 2005. 61 дэх тал.

[5] Mongolian citizens residing abroad. 2010 Population and Housing censes of Mongolia. National Statistical Office.  Ulaanbaatar. 2011.22 дахь тал.

[6] Засгийн газрын 2010 оны 250 дугаар тогтоолын хавсралт. “Зөгийн үүр” хөтөлбөр.             http://www.legalinfo.mn/law/details/5469 (Last visited 2017.10.02).

[7] E-9 төрлийн визний журам шинэчлэгдэх нь Монголчуудад хэрхэн нөлөөлөх вэ?

 http://www.ikon.mn/n/146m (Last visited 2017.10.02).

[8] Supra 5. 29, 38 дахь тал.

[9] S.Castles. The Factors that Make and Unmake Migration Policies. International. Volume 38. Issue 3. 856 тал.

[10] Supra 2. 25 дахь тал.

[11] International Migration Policies: Government Views and Priorities. United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. 2013. 30 дахь тал.

[12] Id. 29 дэх тал.

[13] Id. 36 дахь тал

[14] Жишээ нь: Австралийн Засгийн газар нь 1989 онд нэвтрүүлсэн оршин суух зөвшөөрөл олгох оноод тулгуурласан тогтолцоогоо 2011 онд шинэчилснээр зөвшөөрөл хүсэгчийн Австрали улсын нутаг дэвсгэрт хуримтлуулсан ажлын туршлага, ур чадварыг гадаад улсад  хуримтлуулсан туршлага, ур чадвараас илүү үнэлэх болсон. https://www.legislation.gov.au/Details/C2012C00855 (Last visited 2017.11.08) үз.

     - БНСУ-ын Гадаадын ажиллах хүч зохицуулах хороо нь 2014 онд “Хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох тогтолцоог шинэчлэх тухай журам” -ыг шинэчлэн баталсан бөгөөд энэхүү журамд зааснаар тус улс нь ажиллах хүч авч буй дэлхийн 16-н улсад жил бүр, шат дараалалтайгаар сонгон шалгаруулалтын онооны тогтолцоог нэвтрүүлэх замаар сонгон шалгаруулалтыг явуулахаар шийдвэрлэсэн бөгөөд 2018 оноос эхлэн Монгол Улсын иргэдэд хөдөлмөр эрхлэх зөвшөөрөл олгох харилцааг энэхүү аргачлалын үндсэн дээр олгохоор болсон байна. дэлгэрэнгүйг http://www.hrdkorea.or.kr/ENG/3/1 үз.

[15] - ОХУ-ын Хилийн чанадад байгаа эх орон нэгтний талаар баримтлах төрийн бодлогын тухай холбооны хуулийн 1 дүгээр зүйлд “Эх орон нэгтэн гэж нэг улсад төрж, амьдарч байгаа болон амьдардаг байсан, түүх, уламжлал, зан заншил, соёлын болон хэлний нийтлэг шинжийг агуулж буй хүмүүс, тэдгээрийн үр удмыг хэлнэ” хэмээн тодорхойлж, “гадаад улсад урт хугацаагаар, байнгын оршин суудаг ОХУ-ын иргэд, ЗХУ болон ЗХУ-д багтаж байсан орны иргэд, харьяалалгүй иргэн, ЗХУ болон ОХУ-аас цагаачилж өөр улсын иргэн болсон хүмүүс болон тэдгээрийн үр удмыг хилийн чанадад буй эх орон нэгтнүүд гэнэ” хэмээн нарийн тодорхойлон, тэдгээрийн эдлэх эрх, үүргийн онцлог, төрийн байгууллагуудын үүрэг, оролцоог гадаадын бусад иргэдээс ялгамжтай байдлаар зохицуулсан байна. http://www.kremlin.ru/acts/bank/13875 (Last visited 2017.11.08).

      - Япон улс 1990 онд иргэний харьяалал, шилжих хөдөлгөөний талаар баримтлах бодлогоо шинэчлэн тодорхойлсонтой зэрэгцэн 日系人 (nikkeijin) буюу түүхэн нөхцөл, шалтгааны улмаас харьд одсон японы иргэд, тэдгээрийн үр удмыг  issei  /нэгдэх үеийн/,  nisei /хоёрдахь үеийн/,  sansei /гуравдах үеийн/ болон yonsei /дөрөвдэх үеийн/ никкэйжин хэмээн дөрвөн хэсэгт ангилан авч үзэж, тус улсад зорчих, оршин суух, хөдөлмөр эрхлэхтэй холбоотойгоор эдгээр хүмүүсийн эдлэх эрх, үүргийг “зөвшөөрөх”, “хориглох”, “хүлцэх” гэсэн зохицуулалтын аргын тусламжтайгаар гадаадын бусад иргэдээс ялгамжтай байдлаар зохицуулж байна.     http://www.japaneselawtranslation.go.jp/law/detail/?id=173&vm=&re=&new=1 (Last visited 2017.11.08).

    - ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 116 дугаар зүйлийн 1-г үз.

[16] Израиль улс 1950 онд баталсан “Буцаж ирэх тухай хууль”-даа “жүүд хүн бүр эх орондоо эргэн ирэх эрхтэй” хэмээн албан ёсоор тунхагласан бөгөөд уг хуульд 1970 онд нэмэлт оруулах замаар “жүүд эхээс төрсөн эсхүл иудаизмын шашныг хүлээн авсан хүн бүр, түүнчлэн жүүд, эхнэр, нөхрийн жүүд бус гэр бүлийн хүн, жүүдийн жүүд бус хүүхэд, тэдгээрийн ач нарыг” израйлийн иргэн хэмээн хүлээн зөвшөөрч, тус улсад зорчих, оршин суух, хөдөлмөр эрхлэхэд ямар нэгэн саад тавихгүй гэдэг бодлогоо албан ёсоор зарлажээ. http://www.nbn.org.il/aliyahpedia/government-services/government-benefits-new-immigrants-oleh-chadash/the-law-of-return/  (Last visited 2017.11.08).

[17] АНУ-ын Цагаачлалын хуулийн /1990 оны/ 121.5.А-д зааснаар тус улс нь жил бүр 10.000 байнга оршин суух эрхийг тус улсад “1 сая ам. доллар болон түүнээс дээш хэмжээний” хөрөнгө оруулалт хийсэн, мөн түүнчлэн тус улсад ирснээс хойш 2 жилийн хугацаанд америкийн 10-с доошгүй иргэнд байнгын ажлын байр бий болгосон хийгээд ажлын байрыг нь хадгалсан үйл ажиллагаа явуулж байгаа шилжигчид олгодог байна. https://www.congress.gov/bill/101st-congress/senate-bill/358/text (Last visited 2017.11.08).

[18] F.Ortega. G.Peri. The effect of income and immigration policies on international migration. Migration studies. Vol1. 2013. 67 дахь тал.

[19] 3D салбар гэдэгт difficult буюу хүчир, dangerous буюу аюултай, dirty буюу бохир хэмээх салбарын ажил, үйлчилгээг хамааруулдаг.

[20] Дэлгэрэнгүйг Г.Мөнхтулга, М.Дэлгэрмаа. Олон улсын шилжих хөдөлгөөний онолын орчин үеийн онол, сургаалууд. Монголын төр, эрх зүй. 2017.3 үз.

[21] Илгээгч болон хүлээн авагч улс орны Засгийн газар хооронд тодорхой салбарт ажиллах хүч авах, илгээх зорилгоор гэрээ байгуулах замаар тухайн төрлийн харилцааг зохицуулж буй жишээ дэлхийн олон оронд байна. Жишээ нь:  Япон улс 1993 оноос эхлэн хоёр улсын Засгийн газар хооронд байгуулсан Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны гэрээний үндсэн дээр Вьетнам, Филиппин, Индонез зэрэг улсаас жил бүр тодорхой тооны иргэдийг, 5 хүртэл жилийн хугацаатай “асрагч” ажилтнаар авч ажиллуулж байна. Дэлгэрэнгүйг http://www.immi-moj.go.jp/newimmiact_3/en/index.html (Last visited 2017.11.08). үз.

[22] Хүлээн авагч улс орны Засгийн газар болон гадаадын иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллагаас жил бүр тодорхой салбарт гадаадаас авч ажиллуулах ажиллах хүчний квотыг зарлах замаар ажил олгогч нарт сонголт хийх эрхийг нь олгодог тогтолцоо.

[23] Supra 11. 39 тал.

[24] International Migration Law. No 25: Glossary on Migration. IOM. Geneva. 2011. 38 дахь тал.

[25] Европын холбооны гишүүн улсууд дахь шилжигчдийн 2/3 нь гэр бүлийн гишүүдийн хамт амьдардаг буюу амьдрах хүсэлтэй байгаа тухай тайлан гарсантай холбоотойгоор 2011 оны 11 дүгээр сард Европын зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанаар шилжигчийн гэр бүлийн гишүүдийн хамт амьдрах эрхтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцсэн бөгөөд энэхүү хуралдаанаас гаргасан зөвлөмжийн үндсэн дээр Швед, Австри, Дани, Нидерланд, Норвеги, Герман зэрэг европын олон улс гуравдагч орны хөдөлмөрийн шилжигчид 4 хүртэл жилийн хугацаа бүхий оршин суух зөвшөөрөл олгож байгаа бөгөөд тухайн шилжигч гэр бүлийн хамт амьдрах хүсэлт гаргасан тохиолдолд уг этгээдээс орон сууцны болох санхүүгийн хувьд чадавхтай болохоо нотлох, гэр бүлийнх нь гишүүдэд тухайн хүлээн авагч улсын хэл, ёс заншлыг танин мэдсэн байх зэрэг шалгуурыг тавьж байна. Trends in International Migration: Continuous Reporting System on Migration. OECD. Paris. 2011. 78 дахь тал.

[26] БНАСАУ зэрэг улс орнууд гадаад паспорт олгох тогтолцоогоор дамжуулан шилжигчийн гэр бүлийн гишүүдийн шилжих хөдөлгөөн хийхтэй холбоотой харилцааг хязгаарлах бодлого баримталж байна.

[27] Supra 2. 31 дэх тал

[28] Өөрт хэрэгцээтэй байгаа хөдөлмөр эрхлэгчийг дотоодын зах зээлээсээ хангаж чадахгүй буюу дотоодын хөдөлмөр эрхлэгчид нь тухайн ажлын байрны шалгуурыг хангахгүй байгаа гэх үндсэн нөхцөлд тулгуурласан арга хэмжээ бөгөөд ХБНГУ, Итали, Польш, Швед зэрэг улс оронд өргөн хэрэглэгдэж байна. Жишээ нь: БНСУ-д аж ахуй эрхлэгч нь өөрт хэрэгцээтэй байгаа мэргэжилтний талаарх мэдээллийг сонинд нийтлүүлэн 3 хоног, хөдөлмөр эрхлэлтийн асуудал хариуцсан байгууллагад мэдэгдсэнээс хойш 7 хоног, БНЧУ-ын хувьд хэрэгцээт мэргэжилтний орон тооны талаарх мэдээллийг сонинд нийтлүүлснээс хойш 21 хоногийн хугацаанд тус тус тухайн ажлын байранд тохирох хүн олдоогүй бол тухайн ажилд гадаадын ажиллах хүчийг авах боломж бүрддэг байна.

[29] Байнга оршин суух эрх олгох оноонд тулгуурласан тогтолцоотой холбоотойгоор харьцангуй сүүлийн үеийн, өргөн дэлгэрч буй арга хэмжээ бөгөөд Япон, Австри, Дани зэрэг олон оронд хэрэглэгдэж байна.

[30] Миграция населения: теория и политика. Учеб.пос. Экономическое образование. Москва. 2012. 18 дахь тал.

[31] F.Ragazzi. A comparative analysis of diaspora policies. Political Geography 41. 2014. 74 дэх тал.

[32] K.Jonkers. A comparative study of return migration policies targeting the highly skilled in four major sending countries. European University Institute. Florence. 2008. 3-5 дахь тал.

[33] Supra 4. 64 дэх тал.

[34] Монгол Улсын Үндсэн хууль, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль 1993 он, Харьяатын тухай хууль 1995 он, Ажиллах хүч гадаадад гаргах, гадаадаас ажиллах хүч, мэргэжилтэн авах тухай хууль 2001 он, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хууль /Шинэчилсэн найруулга/ 2010 он, Улсын Их Хурлын 1994 оны 56 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-ын 21.11, 23.8, 33.8, 34.8 дугаар зүйл, 1996 оны 22 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын төрөөс баримтлах хүн амын бодлого”-ын /2004 оны 21 дyгээр тогтоолоор хyчингyй болсон/ 5 дугаар зүйл, 2004 оны 21 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын төрөөс хүн амын хөгжлийн талаар баримтлах бодлого”-ын 4 дүгээр зүйл, 2008 оны 12 дугаар тогтоолоор батлагдсан  "Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого"-ын /2016 оны 19 дүгээр тогтоолоор хүчингүй болсон/ 4 дүгээр зүйл болон Засгийн газрын 2003 оны 62 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын харьяат болох хүсэлт гаргасан гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүнд тавих шалгуурыг тогтоох журам”, 2004 оны 251 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсад онц шаардлагатай мэргэжил, мэргэшлийн жагсаалтыг батлах тухай” тогтоол, 2010 оны 250 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Зөгийн үүр” хөтөлбөр, 2010 оны 338 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын виз олгох журам”, 2010 оны 339 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Гадаадын иргэнийг Монгол Улсаас албадан гаргах болон Монгол Улсад дахин оруулахгүй байх хугацааг тогтоох журам”, 2010 оны 340 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Гадаадын иргэн Монгол Улсад оршин суух болон түүнийг бүртгэх журам” зэрэг.

[35] 1994 оны 12 дугаар сарын 02-ны өдрийн “Монгол Улсын болон БНКазУ-ын иргэдийг хөдөлмөрийн гэрээгээр ажиллуулах асуудлаар хамтран ажиллах тухай Монгол Улсын Засгийн газар, БНКазУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр” зэрэг.

[36] УИХ-ын 2010 оны 48 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”-ын 3.1.3 дахь заалтыг үз.

[37] Ц.Элбэгдорж. Ардчилал бол боломж. Улаанбаатар. 2015. 90 дэх тал.

[38] Түүхч О.Батсайханы тэмдэглэн хэлсэнчлэн, “ХХ зууны эхээр Ази тивд Монгол Улс сэргэн мандсаны шинэ түүх эхэлсэн үеэс хойш монгол үндэстний нэгдлийн талаар Монгол Улсын төрийн тэргүүнээр ажиллаж байсан эрхмүүдээс Монгол Улсын сүүлчийн Эзэн хаан VIII Богд Жавзандамба хутагт, БНМАУ-ын Ерөнхий сайд, маршал Х.Чойбалсан, МУ-ын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гэсэн гурван хүн л зарлиг буулгаж, уриалга гаргасан нь түүхнээ үлджээ.” 2013 оны 1 дүгээр сарын 15-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Иргэний танхимд зохион байгуулагдсан “Олуулаа болох” асуудлаарх нээлттэй хэлэлцүүлэгт дээрх тавьсан “Монгол үндэстэн нэгдэх боломжтой юу”  илтгэлээс.

[39] Монгол Улсын Иргэний харьяаллын тухай хуулийн төсөл. http://www.president.mn/content/12024 (Last visited 2017.11.08).

[40] Иргэний харьяаллын тухай хуулийн төслийн тухай. 2012.parliament.mn/files/download/148502. (Last visited 2017.11.08).

[41] Дэлхийн Монголчууд хөтөлбөр батлах тухай. http://www.legalinfo.mn/law/details/11611?lawid=11611 (Last visited 2017.11.08).

[42] Монгол Улсыг гадаадад сурталчлах хөтөлбөр батлах тухай.   http://www.legalinfo.mn/law/details/11573?lawid=11573 (Last visited 2017.11.08).

[43] Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн 2017 оны “Үндэсний эв нэгдэл, язгуур ашиг сонирхлыг дээдлэн бэхжүүлэх тухай” 17/13 дугаар зөвлөмж. http://nsc.gov.mn/sites/default/files/1.pdf (Last visited 2017.11.08).

[44] Зөгийн үүр хөтөлбөр. 2.1. Хөтөлбөрийн зорилго.     
Хөтөлбөрийн зорилго нь хилийн чанадад сурч, ажиллаж, амьдарч байгаа өндөр боловсрол, нарийн мэргэжил эзэмшсэн Монгол Улсын иргэдийг эх орондоо эргэн ирж ажиллах болон хилийн чанадаас мэдлэг, туршлага, боломжоо улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн тэргүүлэх асуудалд чиглүүлэн ажиллах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх, тэдгээрийн оновчтой санал, санаачилгыг дэмжих, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг төрийн болон төрийн бус байгууллага, хувийн хэвшилтэй хамтран зохион байгуулах замаар хилийн чанадад байгаа Монгол Улсын иргэдийг эх орныхоо хөгжил, бүтээн байгуулалтад татан оролцуулахад оршино. http://www.legalinfo.mn/annex/details/2729?lawid=5469 (Last visited 2017.11.08).

[45] A.Swift. Political Philosophy: A Beginner’s Guide for Students and Politicians. 3rd ed. Polity Press. 2013. 25 дахь тал.

[46] Supra 11. 74 дэх тал.

[47] U.E.Bulag. Nationalism and Hybridity in Mongolia. Oxford University Press. London.1998. 209 тал.

[48] Түүхэн учир шалтгааны улмаас Монгол Улсаас гадна үе дамжин оршин суух болсон монгол үндэстний зүгээс “Монгол Улсын монголчууд монголоос гадна байх монголчууддаа тоомсоргүй ханддаг”, “бусад монголчууд ар монголчуудтайгаа адилсахыг хүсэх атал ар монголчууд нь бусад монголчуудаасаа ялгарахыг хүсэж байна” гэсэн шүүмжлэлийг гаргаж байгаад дүгнэлт хийж /U.E.Bulag. Nationalism and Hybridity in Mongolia. Oxford University Press. London.1998. 5 тал./ цагийн эрхээр, түүхийн нугачаан дунд дэлхийн энгээр тархан суурьшсан монгол туургатаны хэл, соёлын олон янз байдлын талаарх системтэй мэдлэгийг иргэдэд төлөвшүүлэхийн тулд бүх шатны боловсролын байгууллагаас явуулж буй сургалтын хөтөлбөрт /монгол хэл, бичиг болон түүхийн зэрэг/ тодорхой сэдвээр хичээл орох асуудлыг шийдвэрлэх.

[49] Supra 18. 68 дахь тал.

[50] Өөрийн сайн дураараа эсхүл бусдын эрх, хүчин дор эх нутгаа орхин, өөр өөр нутаг, оронд оршин суух болсон үндэстний болон шашны бүлгийг диаспор хэмээн тодорхойлж байна. Т.С. Кондратьева. Диаспоры в современном мире: эволюция явления и понятия.     http://www.perspektivy.info/book/diaspory_v_sovremennom_mire_evolucija_javlenija_i_ponatija_2010-02-27.htm  (Last visited 2017.11.08)

[51] R.Cohen. Global Diasporas: an introduction. 2nd ed. Routledge. New York. 2008. 163 дахь тал.

[52] Жишээ нь:Монгол Улсын харьяатаас гарч гадаад улсын харьяатаас болсон хүн Монгол улсын хилийг нэвтрэх тохиолдолд визийн хураамжаас бүрэн чөлөөлж байгаа хийгээд H-1 зэрэг ялгамжтай дэглэм бүхий оршин суух зөвшөөрөл олгож байна.

Түүнчлэн Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан чиг үүргийнхээ хүрээнд Улсын Их Хурлаас 4 жил тутам тус улсад оруулж болох цагаач гадаадын иргэдийн тоог тогтоодог бөгөөд ингэхдээ “гэр бүлээрээ ирсэн цагаач гадаадын иргэдийг хамт байршуулах үүднээс” уг тогтоолд заасан тооны хязгаарлалтыг гэр бүлийн гишүүдэд нь  хамааруулахгүй байхаар шийдвэрлэж ирсэн уламжлалт бодлогоо албан ёсоор баталгаажуулах