1 Төр, сүм, хийдийн харилцааны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай 2017 оны хуулийн төслийн үзэл баримтлалд дурдсанаар, 1991 онд Монгол Улсад 130 гаруй шашны байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байсан бол 2017 оны байдлаар зөвшөөрөлтэй 800 орчим, зөвшөөрөлгүй 200 орчим шашны байгууллага ажиллаж байна.

2 Karl-heinz ladeur & ino augsberg, toleranz – religion – recht. Die herausforderung des “neutralen“ states durch neue formen von religiosität in der postmodernen gesellschaft 1 (2007); on the concept of a “revival of the religious”.

3 Matthias Koeng, “Path Dependence and Institutional Change in State Policies toward Religion: German-French Comparison”, a conference report, Friedrich Ebert Foundation and RES GERENDAE, 2011.

4 М.Амарбаяр, “Эрх зүйн шинэтгэлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх нь” судалгааны хавсралт тайлан, ХЗҮХ, 2016, 77 дахь тал.

5 Энэхүү судалгааны хүрээнд шашин судлаач Ж.Алтайбаатартай хийсэн ярилцлага болон түүний 2011 онд ШУА-ийн “Философи, эрх зүйн судлал” сэтгүүлийн XXVI ботид нийтлүүлсэн өгүүллээс ашиглав.

6 Ж.Алтайбаатар, “Монгол дахь шашин шүтлэгийн өнөөгийн байдал”, ШУА, “Философи, эрх зүйн судлал” сэтгүүл, XXVI боть, 2012 он.

7 Ж.Алтайбаатар, “Монгол дахь шашин шүтлэгийн өнөөгийн байдал”, ШУА, “Философи, эрх зүйн судлал” сэтгүүл, XXVI боть, 2012 он.

8 Мөн тэнд.

9 Мөн тэнд.

10 Мөн тэнд.

11 Ж.Алтайбаатар, “Монгол дахь шашин шүтлэгийн өнөөгийн байдал”, ШУА, “Философи, эрх зүйн судлал” сэтгүүл, XXVI боть, 2012 он.

12 Энэхүү судалгааны хүрээнд судлаач С.Дэмбэрэлтэй хийсэн ярилцлага болон түүний 2017 оны 10 дугаар сарын 3-ний өдөр ikon.mn сайтад нийтлүүлсэн “Шашны гаж урсгалын гишүүддээ нөлөөлөх арга, түүнээс сэрэмжлэх нь” сэдэвт нийтлэлээс ашиглав.

13 С.Дэмбэрэл, “Шашны гаж урсгалын гишүүддээ нөлөөлөх арга, түүнээс сэрэмжлэх нь”,
http://www.ikon.mn/n/14am (сүүлд үзсэн: 2017.10.09).

14 Мөн тэнд.

15 С.Дэмбэрэл, “Шашны гаж урсгалын гишүүддээ нөлөөлөх арга, түүнээс сэрэмжлэх нь”,
http://www.ikon.mn/n/14am (сүүлд үзсэн: 2017.10.09).

16 Мөн тэнд.

17 Мөн тэнд.

18 Мөн тэнд.

19 С.Дэмбэрэл, “Шашны гаж урсгалын гишүүддээ нөлөөлөх арга, түүнээс сэрэмжлэх нь”,
http://www.ikon.mn/n/14am (сүүлд үзсэн: 2017.10.09).

20 Мөн тэнд.

21 Энэхүү судалгааны хүрээнд судлаач С.Дэмбэрэлтэй хийсэн ярилцлага, 2017.11.23.

22 Hjem, Titus, (ed) Religion and social problems. Routledge Advances in Sociology. Routledge, New York, USA, 2010, pp. 198-212.

23 Итгэгч этгээдийг сэтгэцийн тогтворгүй байдалд оруулж байгаа эсэх, санхүүгийн аливаа дарамт үзүүлж байгаа эсэх, амьдралын орчноос нь тусгаарлахыг оролдож байгаа эсэх, үр хүүхэдгүй байхыг ятгаж байгаа эсэх, нийгмийн эсрэг ухуулга явуулж байгаа эсэх болон хуу ль тогтоомж зөрчих ба төрийн хяналтыг эсэргүүцэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа эсэх зэрэг шалгуурыг уг жагсаалтад харгалзсан байна.

24 Францад “Inter-Ministerial Mission of Vigilance and Fight against Sectarianism” http://www.miviludes.gouv.fr/, Бельгид “Information and Advice Center on Harmful Sectarian Organizations ” www.ciaosn.be гэсэн байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байна.

25 Монгол Улсын олон улсын гэрээ, Төрийн мэдээлэл, /тусгай дугаар/ I боть, 2004, 8 дахь тал.

26 Монгол Улсын олон улсын гэрээ, Төрийн мэдээлэл /тусгай дугаар/ I боть, 2004, 18 дахь тал.

27 Төр, сүм хийдийн харилцааг зохицуулах хууль тогтоомж, сүм хийд, лам санваартны үйл ажиллагааны эрх зүйн үндэс, сүм хийд байгуулах, сүм хийдийн үйл ажиллагааг зогсоох, сүм хийдийн өмч, аж ахуйн харилцааг зохицуулах, хууль зөрчигчид хүлээлгэх хариуцлага зэрэг асуудалтай холбоотой нэмэлт, өөрчлөлт оржээ.

28 Тухайлбал, ОХУ-ын Шашны нэгдэл, шашин шүтэх эрх чөлөөний тухай хуульд, зонхилох шашны талаар тусгасан байдаг.

29 Монгол Улсын эрх зүйн шинэтгэлийн хөтөлбөрийн хяналт, шинжилгээ, үнэлгээ тайлан, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, 2008, 81 дэх тал.

30 Мөн тэнд.

31 “Тунгаамал төв” ТББ-аас Увс, Өвөрхангай, Сэлэнгэ, Өмнөговь аймаг, Нийслэлийн ИТХ-аас Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулийг хэрэгжүүлэх чиглэлээр баталсан журмыг судалж, зарим газрын хэрэгжилттэй танилцахад аймаг бүрт шашны байгууллагаас тавьж байгаа хүсэлтийг өөр өөр хэ лбэрээр шийдвэрлэж байсан байна. Зарим газарт ажлын хэсэг байгуулан байнгын хэлбэрээр ажиллуулж байгаа бол зарим аймагт тухай бүр нь ажлын хэсэг байгуулан ажиллуулдаг. Үйл ажиллагаа явуулах болон хугацаа сунгах зөвшөөрлийг олгохдоо орон нутагт 1-3 хүртэл жилээр харилцан адилгүй сунгадаг байх жишээтэй. http://www.khural.mn/n/w7kon (сүүлд үзсэн: 2017.11.10 )

32 https://www.nso.mn (сүүлд үзсэн: 2017.11.27)

33 “Тунгаамал төв” ТББ-аас 1994-2006 оны хооронд улсын бүртгэлд “төрийн бус байгууллага” гэсэн ангиллаар бүртгэгдсэн байгууллагуудын үйл ажиллагаа, бичиг баримтад шинжилгээ хийхэд нийт 35 байгууллага шашны ямар нэг урсгал чиглэлийг дэмжих, шашин дэлгэрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг гэсэн тооцоо гарсан байна. Монголын нөхцөлд эдгээр байгууллагууд нь эрх зүйн орчноос хамаараад ТББ-ын хэлбэрээр л үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой юм. Эдгээр байгууллагыг Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай хуулиар зохицуулах боломжгүй тул Төрийн бус байгууллагын тухай хуулийн дагуу улсын бүртгэлд бүртгэж, үйл ажиллагаа явуулах зөвшөөрөл олгодог.

34 “Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал – шашны байгууллага хоорондын харилцааг боловсронгуй болгох нь” судалгаа, “Тунгаамал төв” ТББ, 2016.

35 М.Амарбаяр, “Эрх зүйн шинэтгэлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх нь” судалгааны хавсралт тайлан, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, 2016, 78 дахь тал.

36 М.Амарбаяр, “Эрх зүйн шинэтгэлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх нь” судалгааны хавсралт тайлан, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, 2016, 81 дэх тал.

37 М.Амарбаяр, “Үндсэн хуульд заасан шашин шүтэх эрхийг хамгаалах төрийн үүрэг оролцоо”, Хүний эрх сэтгүүл, дугаар 1, 2015, 34 дэх тал.

38 БНХАУ-ын Үндсэн хуулийн 36 дугаар зүйлд шашин шүтэх эрх чөлөөг тусгасан байдаг,
https://berkleycenter.georgetown.edu/quot es/constitution-of-c hina-article-36-freedom-of-religion (сүүлд үзсэн: 2018.01.22).

39 Sep and others, ‘A Research Agenda for Religious Freedom in China’, 1.1 (2015), 8–23
<https://doi.org/10.3868/s050-004-015-0003-8>

40 宗 教 事 务 条 例.

41 Karl-heinz Ladeur, ‘The Myth of the Neutral State and the Individualization of Religion: The Relationship between State and Religion in the Face of Fundamentalism’, German Law Journal, 7.2004 (2007), 2445–71.

42 Шашны бүлэг – religious group, нийгмийн бүлэг – social group гэсэн нэр томъёог тус хуулийн англи орчуулгад ашигласан байна.

43 Religious group or community.

44 Российская федерация Федеральный закон о свободе совести и о религиозных объединениях http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_16218/ (сүүлд үзсэн: 2017.11.10)

45 Статистика религиозных организаций России на 1 января 2016 года. http://zemfort1983.livejournal.com/866171. html (сүүлд үзсэн 2017.12.18).

46 Sep and others, ‘A Research Agenda for Religious Freedom in China’, 1.1 (2015), 8–23
<https://doi.org/10.3868/s050-004-015-0003-8>.

47 Мөн тэнд.

48 Мөн тэнд.

49 宗 教 事 务 条 例.

50 Catherine Mccauliff, ‘Religion and the Secular State’, American Journal of Comparative Law, 58.1 (2010), 31–49 <https://doi.org/10.5131/ajcl.2009.0028>.

51 Detlef Pollack, Säkularisierung – ein moderner Mythos? (Tübingen: Mohr Siebeck, 2003) 77, дам ишлэв. Mccauliff.

52 Catherine Mccauliff, ‘Religion and the Secular State’, American Journal of Comparative Law, 58.1 (2010), 31–49 <https://doi.org/10.5131/ajcl.2009.0028>.

53 Karl-heinz Ladeur, ‘The Myth of the Neutral State and the Individualization of Religion: The Relationship between State and Religion in the Face of Fundamentalism’, German Law Journal, 7.2004 (2007), 2445–71.

54 BVerfGE 108, 282, 300. Дам ишлэв.

55 BVerfGE 32, 98, 106. Дам ишлэв.

56 Catherine Mccauliff, ‘Religion and the Secular State’, American Journal of Comparative Law, 58.1 (2010), 31–49 <https://doi.org/10.5131/ajcl.2009.0028>.

57 Religious community.

58 Нийтийн эрх зүйн корпораци.

59 BVerfGE 18, 385, 386 et sq.; 42, 312, 321; 53, 366, 387; 102, 370, 387. Дам ишлэв.

60 BVerfGE 30, 415, 428. Дам ишлэв.

61 BVerfGE 102, 370; Stefan Korioth, “Loyalität im Staatskirchenrecht?,” Gedächtnisschrift Jeand’Heur, eds. Wilfried Erbguth et al. (Berlin: Duncker & Humblot, 1999), 221. Дам ишлэв.

62 BVerwGE 105, 117. Дам ишлэв.

63 BVerfGE 102, 370, 395. Дам ишлэв.

64 Religious group or community.

65 https://www.state.gov/documents/organization/269062.pdf (сүүлд үзсэн: 2017.12.10)

66 Мөн тэнд.

67 BVerfGE 104, 337, 353. Дам ишлэв.

68 Stefan Muckel, “The „Church of Scientology‟ under German Law on Church and State,” German Yearbook of International Law 41 (1999): 299.

69 BVerfGE 32, 98, 107. Дам ишлэв.

70 BVerfGE 83, 341. Дам ишлэв.

71 Stefan Muckel, “The Church of Scientology‟ under German Law on Church and State,” German Yearbook of International Law 41 (1999): 299.