Монгол Улсад аж ахуй, арилжааны маргааныг гуравдагч этгээдийн шүүх буюу арбитраар хянан шийдвэрлэдэг тогтолцоо үүсэж хөгжөөд 90 гаруй жил болжээ. НҮБ-ын Олон Улсын Эрх Зүйн Комиссын Загвар Хуульд нийцүүлэн 2003 ба 2017 онд Арбитрын тухай хуулийг шинчлэн гаргаж, Гадаадын Арбитрын Шийдвэрийг Хулаан Зөвшөөрч Биелүүлэх тухай 1958 оны Нью-Йоркийн конвенцыг соёрхон баталснаар манай улсад хувийн арбитр үүсгэн байгуулах, арбитрын ажиллагааг хараат бус, бие даасан байдлаар явуулах, арбитрын шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрч биелүүлэх орчин үеийн эрх зүйн орчин бүрдсэн байна. Түүнчлэн Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимын дэргэдэх Монголын Олон Улсын Арбитр 1960 оноос эхлэн гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалттай маргааныг харьяалан шийдвэрлээд даруй 60 гаруй жилийн туршлага хуримтлуулахын зэрэгцээ олон хуульчид, бусад мэргэжлийн хүмүүсийг арбитрчаар дадлагажуулан мэргэшүүлсэн байдаг.

Сүүлийн жилүүдэд бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүд маргаанаа арбитраар шийдвэрлүүлэх тухай арбитрын заалтыг гэрээндээ тусгах явдал нэмэгдэж, хуульчдын хувьд шүүхийн ажиллагаанаас гадна арбитрын ажиллагаанд зөвлөгөө өгөх, төлөөлөх үйлчилгээ, ажил хэргийн шинэ зах зээл өргөжих болов. Арбитрын сэдвээр судалгаа хийх, ном, гарын авлага хэвлүүлэх, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нийтлүүлэх, үндэсний болон олон улсын түвшинд арбитрын мэтгэлцээний тэмцээнд оролцох сонирхолтой судлаач, оюутны тоо өсөх хандлагатай байна.

Энэхүү номын зохиогч Мөнхтүвшингийн Мөнхнаран нь арбитрын байгууллагад ажлын гараагаа эхэлж, улмаар Япон улсын Нагояагийн Их сургуульд арбитрын сэдвээр хууль зүйн докторын зэрэг хамгаалсан залуу судлаач. Тэрээр арбитрын үүсэл хөгжил, арбитрын хэлэлцээрийн мөн чанар, талуудын чөлөөт байдлын зарчим, арбитрын ажиллагаанд хэрэглэх материаллаг болон процессын хууль, арбитрын ажиллагаа явуулах журам, түргэвчилсэн болон яаралтай арбитрын ажиллагаа, арбитрын ажиллагаан дахь шүүхийн оролцоо, туслалцаа зэрэг арбитрын үндсэн сэдвүүдийг цэгцтэй, практик, арга зүйн хувьд өндөр түвшинд боловсруулсан анхны бүтээлээ ийнхүү уншигчдад хүргэж байна.

"Олон Улсын ба Үндэсний Арбитрын Эрх Зүй" хэмээх эл ном нь 11 бүлгээс бүрдсэн ба ялангуяа "Монгол Улс дахь Арбитрын Эрх Зүйн Хөгжил"-ийн тухай 3 дугаар бүлэг, Түргэвчилсэн болон Яаралтай Арбитрын Ажиллагаа"-ны тухай 11 дүгээр бүлэг ихээхэн шинэлэг болжээ. Арбитрын ажиллагаанд нийтлэг хэрэглэж хэвшсэн, англи хэлний цөөнгүй нэр томьёог (тухайлбал, arbitrability, seat/place of arbitration, private autonomy, separability of arbitration clause, competence-competence principle) монгол хэлээр дүйцүүлэн илэрхийлэх оролдлогыг зохиогч номондоо хийсэн боловч эдгээр нэр томьёог нэг мөр хэвшүүлэх асуудалд бүрэн хариулт өгөөгүйг тэмдэглэх нь зүйтэй гэж үзлээ. Арбитрын эрх зүйн хөгжил, арбитрын ажиллагаанд нэвтэрч буй олон улсын чиг хандлагыг хөндөж бичсэн зохиогчийн санал дүгнэлт уншигчдын анхаарлыг татах нь гарцаагүй бөгөөд Монгол Улсын арбитрын эрх зүйг боловсронгуй болгоход чухал эх сурвалж болно.

Арбитрын эрх зүйн судалгаанд өөрийн орон зайг эзлэх бүтээлээ гаргасан МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн Олон улсын эрх зүйн ангийн төгсөгч, шавь, хууль зүйн доктор М.Мөнхнаранд эрдэм судалгааны амжилт хүсье.

Түмэнжаргалын Мэндсайхан,
Хууль Зүйн Ухааны Доктор (Ph.D),
МУИС-ийн Хууль Зүйн Сургуулийн Дэд Профессор

Шавь Ц.Амарсанаа маань "Захиргааны эрх зүй" хэмээх нийтийн эрх зүйн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг, эрх зүйн тогтолцооны гол салбарын хичээлийг олон жилийн турш заасан туршлагадаа тулгуурлаж сурах бичгийн шинжтэй гэж хэлж болох Захиргааны эрх зүй (Ерөнхий анги) номыг туурвисанд багшийн хувьд олзуурхан уншлаа.

Эл номыг уншихад захиргааны эрх зүй Монгол Улсын үндэсний эрх зүйн тогтолцоонд чухал байр суурь эзэлдэг болох нь харагдана. Захиргааны эрх зүй, хууль зүйн олон шинжлэх ухаантай холбоотой бөгөөд ялангуяа төрийн ерөнхий онол, эрх зүйн ерөнхий онол, Үндсэн хуулийн эрх зүйн суурь үзэл баримтлал, зарчим дээр суурилдаг.

Монгол Улсын Захиргааны эрх зүй гэсэн салбар шинжлэх ухааны эцэг, Үндсэн хуулийн эхийг баригч Б.Чимид багш бичихдээ "Засгийн газраас УИХ-ын хяналт, Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор хуулийн үндсэн дээр, түүний биелэлтийг захирамжлан зохион байгуулах замаар улс орны амьдралыг эрхэлж удирдах үйл ажиллагааг гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж болно" гэж тодорхойлжээ. Гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж төрийн эрх мэдлийн гурван салааны нэг, хуулийг биелүүлэх үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хэлдэг. Энэ үйл ажиллагааны эрх зүйн гол үндэс, зарчим, дүрмийг захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээнүүд агуулж байдаг. Нэрт эрдэмтэн Б.Чимид абугайг захиргааны эрх зүйн эцэг хэмээсний учир бол түүний туурвисан БНМАУ-ын Захиргааны эрх (Ерөнхий анги) УБ.1973 сурах бичиг бол манай улсын захиргааны эрх зүйн томоохон, даацтай бүтээл, анхны бие даасан, сурах бичиг байсан. Захиргааны эрх зүйд хэрэглэгддэг нэр томьёонуудыг оноож өгсөнд байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд төрийн удирдлага, захиргааны эрх зүй, процессын чиглэлээр нэлээд гарын авлага, сурах бичиг гарч нийтийн хүртээл болсон нь сайшаалтай. Бас эрх зүйн энэ салбарын эрх зүйн орчинд ч шинэчлэл хийгдэж байгаа. Захиргааны байгууллага, төрийн албаны үйл ажиллагаа эцсийн дүндээ иргэддээ үйлчилж, хүний эрхийг ханган хамгаалахад чиглэгдэх учиртай. Энэ чиглэлээр сүүлийн жилүүдэд Захиргааны ерөнхий хууль, Захиргааны процессын хууль гарч үйлчилж байна. Түүнчлэн Төрийн удирдлага, Захиргааны шинжлэх ухаан, захиргааны эрх зүйн үндсэн ухагдахуунууд баяжин хөгжиж байна.

Зохиогч эдгээр асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлж, эрх зүйн мэргэжлийн ангид сурч буй оюутан, суралцагчид, төрийн алба, захиргааны байгууллагад ажиллагсад болон иргэдийн эрх зүйн боловсрол, мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор захиргааны байгууллага, албан тушаалтны үйл ажиллагаа (харилцаа), захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаа, захиргааны акт, захиргааны гэрээ, захиргааны хэм хэмжээний акт, төлөвлөлт, гомдол шийдвэрлэх журам, захиргааны шийдвэр гүйцэтгэл, захиргааны эрх зүйн хариуцлагын асуудлыг тус тус тайлбарлаж авч үзсэний зэрэгцээ захиргааны эрх зүйн тохиолдол шалгах аргачлал, бодлого, захиргааны эрх зүйн сорилго буюу тест (зөвлөмж)-ийг боловсруулж оруулсан нь өгөөжтэй зүйл юм.

Зохиогчийн талаар нэг зүйлийг цохон хэлэхэд Ц.Амарсанаа нь Шихихутуг их сургуульд оюутан байх үеэсээ эхлэн Монгол Улсад парламентын мэтгэлцээнийг хөгжүүлэхэд ихээхэн мэрийлт, зүтгэлтэй, манлайлан оролцож ирснийг тэмдэглэж байна.

Ц.Амарсанаагийн энэхүү ном эрх зүйн ангийн оюутан суралцагсдын ширээний ном болохыг ерөөл талбихын хамт цаашид улам чамбайруулж явахыг захья.

Монгол Улсын гавьяат хуульч, Sc.D, профессор Д.Лүндээжанцан 2024.10.10.

Journal of Pintosophy: "Роналд Дворкин бол Америкийн тэргүүлэх хуулийн философич юм. Хуулийн эзэнт гүрэн ном нь түүний дүн шинжилгээ хийх авьяас, арвин баялаг төсөөлөл, уран тансаг үзэл баримтлалыг нотлон сүр жавхланг нь бүрнээ илтгэх аж. Дуурайж давхцуулаагүй, хуудуу үг үл хэрэглэсэн жинхэнэ цэвэр бүтээл."

London Review of Books: "Олон түвшнийг хамарсан, баялаг... Дворкины эрх зүйн ерөнхий онолын анхны тулхтай, бүрэн хэмжээний судалгаа... Энэхүү бүтээл тун далайцтай агаад томоохон сэтгэгчдээс хүлээдэг тэр л хүлээлтэд тэнцэхүйц. Дворкин үзэл санааны хүчирхэг, иж бүрэн системийг бий болгосон бөгөөд тэдгээрийг уншигчдад тодорхой, ойлгомжтой, нэн урнаар тайлбарлажээ."

Washington Post Book World: "Сэтгэл сэргээсэн, өгөөжтэй... Хуулийн эзэнт гүрэн бол хуулийн эгзэгтэй асуудалд дүн шинжилгээ хийсэн Дворкины эрч хүчтэй, нямбай зураглал юм; хуучны ангилал, нөхцөл байдлыг тэвчээртэй эргэн харж, өнөөгийн шүүгчийн үүргийн талаарх мэтгэлцээнтэй илүүтэй танилцах болно."

Georgetown Law Journal: "Дворкины Хуулийн эзэнт гүрэн бол уншигчдын хүлээдэг эрс, тодорхой янзаар бичигдсэн хууль зүйн гүн ухааны баялаг бүтэцтэй, нэн чухал бүтээл юм. Энэхүү ном хууль гэж юу болохыг тайлбарласан үзэл баримтлал, бид хуулиа хэрхэн төсөөлөхийг хэлж өгөх улс төрийн онолын үндэслэл мөн."

Тусгай анги