Энэхүү бүтээлийг анх МУИС-ийн ХЗС-ийн Хувийн эрх зүйн тэнхимийн "Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь Нотолгооны онол, арга зүй" хичээлийг 2020, 2021, 2023 онд анх заасан үеэс бэлтгэсэн. Оюутнууд загвар шүүх хуралдаанд оролцоод энэ хичээлийн агуулгыг уншиж бус, туршлагаас суралцах нь хамгийн үр дүнтэй байдаг. Гэсэн ч нотолгооны үе шатанд олон процесс алдаа гардаг нь хувийн эрх зүйн нотолгооны онолыг судлагдахуунаа болгох, улмаар хичээл заах хэрэглэгдэхүүн бэлдэх эн тэргүүний зорилго тавив. ИХШХША-нд оролцож, тодорхой ажиллагаа хийх гэж буй хуульчид илүү олон шийдвэр унших, ярвигтай шийдэл бүхий маргаанд ажиглалт хийх замаар туршлагаа цуглуулах нь дамжиггүй ч энэхүү эрх зүйн силлогизмын суурийг бүрдүүлэхэд оюутны ширээн дээр сурах бичиг байх нь зайлшгүй билээ.
Нотолгооны эрх зүйн хичээлийн хүрээнд гол төлөв УДШ-ийн зөвлөмж, тогтоол, шүүгчдийн сургалтын гарын авлага болон бусад шүүхийн шийдвэрийг шууд ашигладаг. Эдгээр нь хуульчид төдийгүй оюутнуудад ч өгөөжтэй байдаг. Гэсэн ч хувийн эрх зүйн салбарын олон янз байдал нь энэхүү онол-практикийн зааг дээр орших сонгон суралцах хичээлийг судлах, хожим практикт мэргэшихэд онолын сурах бичиг үгүй бол ихээхэн чармайлт шаардана. Тиймээс цугларсан материалыг нэгдмэл концепц бүхий сурах бичгийн хэлбэрт оруулах нь сурах үйлийг түргэсгэх, өргөн хүрээтэй болгох үр дагавартай.
Хувийн эрх зүйн нотолгооны эрх зүйн хөгжил МУ-д эрүүгийн нотолгоотой харьцуулахад хөгжил муу байгаа нь талуудын буюу диспозитив зарчим үйлчилж буйтай холбон тайлбарладаг боловч хувийн эрх зүйн харилцаа бүрийн онцлогийг дагнан судалвал үндэстэн дамнасан UNIDROIT зэрэг олон эрх зүйн бүлийг хамарсан нийтлэг болоод дотоодын хэм хэмжээг шүүхийн хэрэгжүүлж буй амьд эрх зүйтэй (law in action) хамтатган үзвэл маш их өргөн цар хүрээ бүхий салбар өмнө буй.
Иргэний процесс дахь нотолгооны эрх зүйг бусад салбараас, ялангуяа эрүүгийн эрх зүйн нотолгооны онолоос ялгах нь босоо тэнхлэгт процесст үйлчилж байсан тэртээ социалист болон дундад зууны тогтолцооноос ангижрах гол үзүүлэлт билээ. Гэвч шүүхийн шинэтгэлийн хүрээнд процессын хууль тогтоомжид орсон нэмэлт өөрчлөлтүүд нь эрүүгийн мөрдөн шалгах чиг үүрэг бүхий процесст төвлөрсөн байдлаар иргэд хоорондын хохирлыг, тухайлбал эдийн бус хохирлыг үнэлэх ажиллагаа явагдах болж буйг харуулсан. Хэдий МУ-д шүүхийн шинжилгээгээр дагнасан институтийн тогтолцоо сул хөгжсөн, хувийн секторын шинжилгээнд итгэх итгэл буурсан нөхцөл байж болох ч сэтгэцийн хор уршгийг тогтоох зэрэгт дан шүүх шинжилгээний байгууллага мэргэшсэн шинжээчийн эрхтэй оролцох, эдгээр тусгай албаны шинжээчид нь хувийн лабороторид тодорхой шинжилгээг захиалан хийлгэх эрхтэй ч маргаан гарвал эцсийн дүгнэлтийг гаргахаар байгаа зэрэг нь эрүүгийн процесс дахь нотолгооны эрх зүй иргэний болон захиргааны процесс дахь нотолгоонд давамгайлах шинжтэй болж буйн илрэл юм. Энэ талаар нотолгооний хэрэгсэл болон нотлох баримтыг үнэлэх хэсэгт тусгав.
Түүнчлэн технологийн эрин үед иргэний процессын эрх зүйд цахим нотлох баримтыг хэрхэн авч үзэх, нотлох тусгай ажиллагааны ач холбогдол бий эсэх дээр санал уралдуулахыг хичээв. Үр дүнд нь иргэний процессын хамгийн их маргаан дагуулдаг нотолгооны эрх зүйн асуудлыг дан ганц шүүхийн практик, шүүгчийн өнцгөөс харах бус, харин бусад оролцогсдын өнцгөөс хууль тогтоомжийн агуулгын нөлөө, харилцан үйлчлэл ямар байх талаар зарим санал дүгнэлтэд хүрснээ дурдсан.
Бүлэг, сэдэв бүрийн эхэнд нотолгооны эрх зүйн сэдвээр бүтээл туурвих үйл явцыг өдөөх үүднээс бүлэг бүрийн эхэнд дотоодод болон англи-америкийн, эх газрын эрх зүйн харьцуулсан судалгааны бүтээлийг Унших материал буланд тусгасан. Энэ нь оюутан, суралцагсад тухайн сэдвээр бие даан судалгаа, өгүүлэл бэлтгэхэд туслах зорилготой. Энэхүү бүтээлийн дараачийн хэвлэлд материаллаг эрх зүйн зарим салбарт нотолгоог хэрхэн явуулах талаар дэлгэрэнгүй судалгаа тусгах болно.
ИХШХША нь нэг хуулиар зохицуулах нэгдмэл зүйл биш, олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй бөгөөд заримыг нь зохицуулах боломжгүй. Нотолгооны эрх зүйн хангалттай мэдлэгтэй байх нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож буй хуульчид зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд энэхүү ном нь иргэний процессын нотолгооны эрх зүйн нийтлэг онол практикийн зарим тулгамдсан асуудлыг хөндөж, улмаар мэргэжлийн сургалтад хамрагдаж буй оюутнуудад нотолгооны эрх зүйн мэдлэгээ практикт хэрэглэхэд дэм болно хэмээн найдаж байна. Нотлох баримтын эрх зүйн мэдлэг нэмэгдэх тусам процессын алдаанаас сэргийлж, ИХШХША-ны эцсийн үр дүнг зөв үнэлэх дүгнэх боломж олгоно. ИХШХША-ны эцсийн үр дүн нь харин нотлох ажиллагаа хэр амжилттай байснаас шууд хамаарна. Номын агуулга, бүтэц нь нотлох баримтыг шалгах стандарт үйл явцыг дагаж, алхам бүрд тохиож болох эрх зүйн асуудалд анхаарал хандуулахыг хичээсэн. Энд УДШ-ийн тогтоол, зөвлөмжийг тусгасан нь онол, практик хоорондын холбоосыг харуулдаг.
Нотлох баримт гаргах хэрэгцээ шаардлага, нотолгооны хэрэгсэлд тавигдах шаардлага, тэдгээрийг үнэлэх, нотлох үүрэг хуваарилалт гэсэн ерөнхий сэдвүүд нь иргэний процессын эрх зүйн нарийн судлагдаагүй хэсгүүд бөгөөд энэ талаарх мэдлэгийг практикаар дамжуулан эзэмшүүлж байна. Гэхдээ салбар шинжлэх ухаан болж төлөвшсөн нотолгооны эрх зүйд верификац, фалсификац хийгдэж, шинэчлэгдэхийн тулд эдгээрийг бичгийн судалгааны сэдэв болгох нь цаашдын процессын онолын хөгжилд нөлөөлнө. Нотлох ажиллагааг дангаар нь явуулах бодит хэрэгцээ гардаг нь сүүлийн бүлгийг эргэцүүлэх нөхцөл болж байна. Нотолгооны эрх зүйн ерөнхий ангид хамаарах эдгээр асуудлаас гадна эдийн болон эдийн бус хохирлыг үнэлэх, даатгалын гэрээний үнэлгээ, барилгын салбар дахь нотолгооны эрх зүй гэх мэт тусгай салбаруудаар холбогдох судалгааг нэгтгэх, бүтээл гаргах хэрэгцээ шаардлага бий. Иргэний хэргийн олон янз байдал болон нийтлэг процедурыг харуулах нь процессын эрх зүйн бүтээлийн гол зорилго тул санал, шүүмжээ buyankhishig@num.edu.mn хаягаар илгээнэ үү.