Улсын Их Хурлаас 2021 онд шинэчлэн баталсан Хөдөлмөрийн тухай хууль, Хөдөлмөрийн тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийг агуулсан хуулийн эмхэтгэл.

Монголын ард түмэн бид:

- улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж,

- хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж,

- төрт ёс, түүх, соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж, 

- хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэж,

- эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно.

Үүний учир Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна. 

Эрүүгийн эрх зүйн шинжлэх ухаанд гэмт хэргийг зүйлчлэх, түүний үндсэн шинжийг тодорхойлох нь чухал байр суурийг эзэлдэг. Эрүүгийн хуулийн Тусгай ангийн 20.16 дугаар зүйлд хуульчлагдсан Олон нийтийн амгалан тайван байдал алдагдуулах гэмт хэргийн түүхэн уламжлал, харьцуулсан судалгаа болон практик хэрэглээн дээр тулгуурлан тухайн гэмт хэргийн онцлог шинж, зүйлчлэлийн асуудлын талаар энэхүү бүтээлд хөндөн өгүүлэхийг зорьсон. Энэхүү бүтээлийн нэгдүгээр бүлгээр олон нийтийн амгалан тайван байдал алдагдуулах гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүйн зохицуулалт, харьцуулсан судлалын асуудлыг авч үзсэн бол хоёрдугаар бүлгээр тухайн гэмт хэргийн үндсэн шинж, эрүүгийн хариуцлагын талаар тус тус өгүүлнэ.

Олон нийтийн амгалан тайван байдал алдагдуулах гэмт хэргийн зүйлчлэлийн асуудлыг гуравдугаар бүлэгт авч үзэж, шат шатны шүүхээс зүйлчлэл хийхдээ тухайн гэмт хэргийн үндсэн шинжийг хэрхэн тайлбарлаж буйг судалж, шүүхийн шийдвэрт дүн шинжилгээ хийх замаар эрх зүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох асуудлыг тухайлан авч үзсэн болно. Энэхүү бүтээл нь миний анхны бүтээл тул зарим зүйл дээр та бүхэн санал, шүүмж ирүүлбэл миний бие талархан хүлээн авч, дараагийн хэвлэлтдээ анхааран үзнэ.

Монгол Улсын Их Хурлаас Эрүүгийн болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсантай холбогдуулан “Эрүүгийн хууль тогтоомжийн хэрэглээ” номын 4 дэх хэвлэлийг бэлтгэн Та бүхэндээ хүргэж байна.

Улсын Дээд Шүүхээс хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ Эрүүгийн болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулийн холбогдох зүйл, хэсгийг тайлбарлаж, шийдвэрийнхээ үндэслэл болгох нь олонтаа тул уламжлал ёсоор хэсэгчлэн оруулав. Танд хэрэг болно гэж итгэнэм.

Эрүүгийн хуулийн 1.2 дугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Энэ хуулийн нэр томьёо ухагдахууныг тайлбарлахад Монгол Улсын хууль ...-д заасан тодорхойлолт, хэм хэмжээг баримтална” гэж заасны дагуу Эрүүгийн хуулийн зохих зүйл, хэсэгт хамаарах ухагдахуунуудыг Монгол Улсын бусад хуулиудад тодорхойлсныг түүвэрлэн, хавсралтаар оруулав. Танд нэмэр болно гэж итгэнэм.

Эрүүгийн хууль тогтоомжид нэмэлт, өөрчлөлтүүд орохтой зэрэгцэн тухайн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн эрх зүйн байдлыг дээрдүүлсэн хуулийг буцаан хэрэглэх асуудал хөндөгддөг учир Эрүүгийн хууль /2023.12.07/ болон Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль /2024.06.05/-д хамгийн сүүлд орсон нэмэлт, өөрчлөлтүүдийг өмнөх хуулийн зохицуулалттай нь харьцуулж, хүснэгтээр оруулав. Танд дэм болно гэж итгэнэм.

Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Тавьдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан бүрэн эрхийн хүрээнд Үндсэн хуулиас бусад хуулийг зөв хэрэглэх талаар гаргасан Улсын Дээд Шүүхийн нийт шүүгчдийн хуралдааны албан ёсны тайлбарыг энэхүү эмхэтгэлдээ нэмж оруулав. Танд тус болно гэж итгэнэм.

Монгол Улсад аж ахуй, арилжааны маргааныг гуравдагч этгээдийн шүүх буюу арбитраар хянан шийдвэрлэдэг тогтолцоо үүсэж хөгжөөд 90 гаруй жил болжээ. НҮБ-ын Олон Улсын Эрх Зүйн Комиссын Загвар Хуульд нийцүүлэн 2003 ба 2017 онд Арбитрын тухай хуулийг шинчлэн гаргаж, Гадаадын Арбитрын Шийдвэрийг Хулаан Зөвшөөрч Биелүүлэх тухай 1958 оны Нью-Йоркийн конвенцыг соёрхон баталснаар манай улсад хувийн арбитр үүсгэн байгуулах, арбитрын ажиллагааг хараат бус, бие даасан байдлаар явуулах, арбитрын шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрч биелүүлэх орчин үеийн эрх зүйн орчин бүрдсэн байна. Түүнчлэн Монголын Үндэсний Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхимын дэргэдэх Монголын Олон Улсын Арбитр 1960 оноос эхлэн гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалттай маргааныг харьяалан шийдвэрлээд даруй 60 гаруй жилийн туршлага хуримтлуулахын зэрэгцээ олон хуульчид, бусад мэргэжлийн хүмүүсийг арбитрчаар дадлагажуулан мэргэшүүлсэн байдаг.

Сүүлийн жилүүдэд бизнес эрхлэгчид, аж ахуйн нэгжүүд маргаанаа арбитраар шийдвэрлүүлэх тухай арбитрын заалтыг гэрээндээ тусгах явдал нэмэгдэж, хуульчдын хувьд шүүхийн ажиллагаанаас гадна арбитрын ажиллагаанд зөвлөгөө өгөх, төлөөлөх үйлчилгээ, ажил хэргийн шинэ зах зээл өргөжих болов. Арбитрын сэдвээр судалгаа хийх, ном, гарын авлага хэвлүүлэх, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нийтлүүлэх, үндэсний болон олон улсын түвшинд арбитрын мэтгэлцээний тэмцээнд оролцох сонирхолтой судлаач, оюутны тоо өсөх хандлагатай байна.

Энэхүү номын зохиогч Мөнхтүвшингийн Мөнхнаран нь арбитрын байгууллагад ажлын гараагаа эхэлж, улмаар Япон улсын Нагояагийн Их сургуульд арбитрын сэдвээр хууль зүйн докторын зэрэг хамгаалсан залуу судлаач. Тэрээр арбитрын үүсэл хөгжил, арбитрын хэлэлцээрийн мөн чанар, талуудын чөлөөт байдлын зарчим, арбитрын ажиллагаанд хэрэглэх материаллаг болон процессын хууль, арбитрын ажиллагаа явуулах журам, түргэвчилсэн болон яаралтай арбитрын ажиллагаа, арбитрын ажиллагаан дахь шүүхийн оролцоо, туслалцаа зэрэг арбитрын үндсэн сэдвүүдийг цэгцтэй, практик, арга зүйн хувьд өндөр түвшинд боловсруулсан анхны бүтээлээ ийнхүү уншигчдад хүргэж байна.

"Олон Улсын ба Үндэсний Арбитрын Эрх Зүй" хэмээх эл ном нь 11 бүлгээс бүрдсэн ба ялангуяа "Монгол Улс дахь Арбитрын Эрх Зүйн Хөгжил"-ийн тухай 3 дугаар бүлэг, Түргэвчилсэн болон Яаралтай Арбитрын Ажиллагаа"-ны тухай 11 дүгээр бүлэг ихээхэн шинэлэг болжээ. Арбитрын ажиллагаанд нийтлэг хэрэглэж хэвшсэн, англи хэлний цөөнгүй нэр томьёог (тухайлбал, arbitrability, seat/place of arbitration, private autonomy, separability of arbitration clause, competence-competence principle) монгол хэлээр дүйцүүлэн илэрхийлэх оролдлогыг зохиогч номондоо хийсэн боловч эдгээр нэр томьёог нэг мөр хэвшүүлэх асуудалд бүрэн хариулт өгөөгүйг тэмдэглэх нь зүйтэй гэж үзлээ. Арбитрын эрх зүйн хөгжил, арбитрын ажиллагаанд нэвтэрч буй олон улсын чиг хандлагыг хөндөж бичсэн зохиогчийн санал дүгнэлт уншигчдын анхаарлыг татах нь гарцаагүй бөгөөд Монгол Улсын арбитрын эрх зүйг боловсронгуй болгоход чухал эх сурвалж болно.

Арбитрын эрх зүйн судалгаанд өөрийн орон зайг эзлэх бүтээлээ гаргасан МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн Олон улсын эрх зүйн ангийн төгсөгч, шавь, хууль зүйн доктор М.Мөнхнаранд эрдэм судалгааны амжилт хүсье.

Түмэнжаргалын Мэндсайхан,
Хууль Зүйн Ухааны Доктор (Ph.D),
МУИС-ийн Хууль Зүйн Сургуулийн Дэд Профессор

Шавь Ц.Амарсанаа маань "Захиргааны эрх зүй" хэмээх нийтийн эрх зүйн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг, эрх зүйн тогтолцооны гол салбарын хичээлийг олон жилийн турш заасан туршлагадаа тулгуурлаж сурах бичгийн шинжтэй гэж хэлж болох Захиргааны эрх зүй (Ерөнхий анги) номыг туурвисанд багшийн хувьд олзуурхан уншлаа.

Эл номыг уншихад захиргааны эрх зүй Монгол Улсын үндэсний эрх зүйн тогтолцоонд чухал байр суурь эзэлдэг болох нь харагдана. Захиргааны эрх зүй, хууль зүйн олон шинжлэх ухаантай холбоотой бөгөөд ялангуяа төрийн ерөнхий онол, эрх зүйн ерөнхий онол, Үндсэн хуулийн эрх зүйн суурь үзэл баримтлал, зарчим дээр суурилдаг.

Монгол Улсын Захиргааны эрх зүй гэсэн салбар шинжлэх ухааны эцэг, Үндсэн хуулийн эхийг баригч Б.Чимид багш бичихдээ "Засгийн газраас УИХ-ын хяналт, Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор хуулийн үндсэн дээр, түүний биелэлтийг захирамжлан зохион байгуулах замаар улс орны амьдралыг эрхэлж удирдах үйл ажиллагааг гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж болно" гэж тодорхойлжээ. Гүйцэтгэх эрх мэдэл гэж төрийн эрх мэдлийн гурван салааны нэг, хуулийг биелүүлэх үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хэлдэг. Энэ үйл ажиллагааны эрх зүйн гол үндэс, зарчим, дүрмийг захиргааны эрх зүйн хэм хэмжээнүүд агуулж байдаг. Нэрт эрдэмтэн Б.Чимид абугайг захиргааны эрх зүйн эцэг хэмээсний учир бол түүний туурвисан БНМАУ-ын Захиргааны эрх (Ерөнхий анги) УБ.1973 сурах бичиг бол манай улсын захиргааны эрх зүйн томоохон, даацтай бүтээл, анхны бие даасан, сурах бичиг байсан. Захиргааны эрх зүйд хэрэглэгддэг нэр томьёонуудыг оноож өгсөнд байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд төрийн удирдлага, захиргааны эрх зүй, процессын чиглэлээр нэлээд гарын авлага, сурах бичиг гарч нийтийн хүртээл болсон нь сайшаалтай. Бас эрх зүйн энэ салбарын эрх зүйн орчинд ч шинэчлэл хийгдэж байгаа. Захиргааны байгууллага, төрийн албаны үйл ажиллагаа эцсийн дүндээ иргэддээ үйлчилж, хүний эрхийг ханган хамгаалахад чиглэгдэх учиртай. Энэ чиглэлээр сүүлийн жилүүдэд Захиргааны ерөнхий хууль, Захиргааны процессын хууль гарч үйлчилж байна. Түүнчлэн Төрийн удирдлага, Захиргааны шинжлэх ухаан, захиргааны эрх зүйн үндсэн ухагдахуунууд баяжин хөгжиж байна.

Зохиогч эдгээр асуудалд анхаарлаа төвлөрүүлж, эрх зүйн мэргэжлийн ангид сурч буй оюутан, суралцагчид, төрийн алба, захиргааны байгууллагад ажиллагсад болон иргэдийн эрх зүйн боловсрол, мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор захиргааны байгууллага, албан тушаалтны үйл ажиллагаа (харилцаа), захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаа, захиргааны акт, захиргааны гэрээ, захиргааны хэм хэмжээний акт, төлөвлөлт, гомдол шийдвэрлэх журам, захиргааны шийдвэр гүйцэтгэл, захиргааны эрх зүйн хариуцлагын асуудлыг тус тус тайлбарлаж авч үзсэний зэрэгцээ захиргааны эрх зүйн тохиолдол шалгах аргачлал, бодлого, захиргааны эрх зүйн сорилго буюу тест (зөвлөмж)-ийг боловсруулж оруулсан нь өгөөжтэй зүйл юм.

Зохиогчийн талаар нэг зүйлийг цохон хэлэхэд Ц.Амарсанаа нь Шихихутуг их сургуульд оюутан байх үеэсээ эхлэн Монгол Улсад парламентын мэтгэлцээнийг хөгжүүлэхэд ихээхэн мэрийлт, зүтгэлтэй, манлайлан оролцож ирснийг тэмдэглэж байна.

Ц.Амарсанаагийн энэхүү ном эрх зүйн ангийн оюутан суралцагсдын ширээний ном болохыг ерөөл талбихын хамт цаашид улам чамбайруулж явахыг захья.

Монгол Улсын гавьяат хуульч, Sc.D, профессор Д.Лүндээжанцан 2024.10.10.

Journal of Pintosophy: "Роналд Дворкин бол Америкийн тэргүүлэх хуулийн философич юм. Хуулийн эзэнт гүрэн ном нь түүний дүн шинжилгээ хийх авьяас, арвин баялаг төсөөлөл, уран тансаг үзэл баримтлалыг нотлон сүр жавхланг нь бүрнээ илтгэх аж. Дуурайж давхцуулаагүй, хуудуу үг үл хэрэглэсэн жинхэнэ цэвэр бүтээл."

London Review of Books: "Олон түвшнийг хамарсан, баялаг... Дворкины эрх зүйн ерөнхий онолын анхны тулхтай, бүрэн хэмжээний судалгаа... Энэхүү бүтээл тун далайцтай агаад томоохон сэтгэгчдээс хүлээдэг тэр л хүлээлтэд тэнцэхүйц. Дворкин үзэл санааны хүчирхэг, иж бүрэн системийг бий болгосон бөгөөд тэдгээрийг уншигчдад тодорхой, ойлгомжтой, нэн урнаар тайлбарлажээ."

Washington Post Book World: "Сэтгэл сэргээсэн, өгөөжтэй... Хуулийн эзэнт гүрэн бол хуулийн эгзэгтэй асуудалд дүн шинжилгээ хийсэн Дворкины эрч хүчтэй, нямбай зураглал юм; хуучны ангилал, нөхцөл байдлыг тэвчээртэй эргэн харж, өнөөгийн шүүгчийн үүргийн талаарх мэтгэлцээнтэй илүүтэй танилцах болно."

Georgetown Law Journal: "Дворкины Хуулийн эзэнт гүрэн бол уншигчдын хүлээдэг эрс, тодорхой янзаар бичигдсэн хууль зүйн гүн ухааны баялаг бүтэцтэй, нэн чухал бүтээл юм. Энэхүү ном хууль гэж юу болохыг тайлбарласан үзэл баримтлал, бид хуулиа хэрхэн төсөөлөхийг хэлж өгөх улс төрийн онолын үндэслэл мөн."

Эрхэм уншигч, эрдэмтэн, судлаач та бүхний гарт Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын гишүүн, Дотоод хэргийн их сургуулийн Гэмт явдал судлалын профессорын судалгааны багийн тэргүүлэх профессор, доктор (Ph.D), дэд профессор Б.Энхболд, Дотоод хэргийн их сургуулийн Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн захирал, доктор (Ph.D), дэд профессор, цагдаагийн хурандаа С.Гантулга нарын туурвисан “Эрүүгийн эрх зүй: Тусгай анги” сурах бичиг хүрч байна.

Өмнө нь Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн тусгай ангийн чиглэлээр Г.Совд. “БНМАУ-ын эрүүгийн эрх зүй” (тусгай анги). УБ., 1965, Ж.Авхиа  нар. “БНМАУ-ын эрүүгийн эрх зүй” (тусгай анги). УБ., 1979, С.Нарангэрэл. “Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүй” (тусгай анги). УБ., 1999, С.Жанцан. “Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүй” (тусгай анги). УБ., 2002, Н.Баатаржав нар. “Монгол Улсын эрүүгийн эрх зүйн тусгай анги”. УБ., 2010 сурах бичиг тус тус нийтийн хүртээл болж байсан.

Доктор (Ph.D), дэд профессор Б.Энхболд, С.Гантулга нарын энэхүү бүтээл нь Монгол Улсад эрүүгийн эрх зүйн тусгай ангийн чиглэлээр бичигдсэн 6 дахь, Дотоод хэргийн их сургуулийн эрдэмтдийн 2 дахь сурах бичиг гэдгээрээ онцлог юм. 

Энэхүү сурах бичиг нь 2015 оны Эрүүгийн хуулийн агуулга, үзэл баримтлалд нийцүүлэн бичигдсэн анхны сурах бичиг бөгөөд тухайн бүтээлийг Дотоод хэргийн их сургуулийн Гэмт явдал судлалын профессорын судалгааны баг, Редакцийн зөвлөлөөр хэлэлцэж, Их сургуулийн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын нэгдсэн бодлогод нийцсэн, эрдэм шинжилгээний бүтээлд тавигддаг нийтлэг шаардлага, “Эрүүгийн эрх зүй: тусгай анги” хичээлийн хөтөлбөрийн агуулгыг бүрэн хангасан гэж үзэж, тус хичээлийн үндсэн сурах бичгээр ашиглахыг зөвшөөрсөн.

“Эрүүгийн эрх зүй: Тусгай анги” сурах бичиг нь зөвхөн  Дотоод хэргийн их сургууль төдийгүй бусад хууль зүйн их, дээд сургуулийн профессор багш, суралцагч, практик байгууллагын ажилтан, магистрант, докторант, эрүүгийн эрх зүйг сонирхон судлаач хэн бүхний судалбал зохих ширээний ном, туслагч болно гэдэгт итгэлтэй байна.

Сурах бичгийн зохиогч шавь нарын оюуны мэлмий гэгээн тунгалаг, эрдмийн бүтээл арвин байхыг хүсэн ерөөе.

ДОКТОР (Ph.D), ПРОФЕССОР   Г.ГАНТӨМӨР

Тусгай анги